Би?иги Аан Дархаммыт

Трт сайын устата дойдубар биирдэ да кэлбэтэим, харчы суох буолан. Инньэ гынан сайын колхозтарга баран ыалга олорон бурдук тогар лэлээн айахпытын булунарбыт, кырыс сир хампаанньатын кэмэ этэ. Хортуоппуй, помидор, хаппыыста биэрэллэр, хамнас суох. Михаил куруусчуттаан харчы лрнэр быыылааа. Кини рэин бтэриэр диэри Борооо ананан, с сыл ветвраынан лэлээбитим. сс, иккис сылбар этэ дуу, райкомол иккис секретарынан тала сылдьыбыттарын аыйах ый лэлээн баран сблээбэккэ уурайан, бэйэм идэбэр ксптм.

– Арба, Михаил Ефимович Борооо кэлэ сылдьан паарка тутуутугар лэлэспитин туунан биир оонньор бииги хаыаппытыгар суруйан турардаах ээ. Ол хаааыта этэй?

– Трдс курс кэнниттэн производственнай практикаты-гар кэлэ сылдьыбыта. Онно, кырдьык, мас кэрдиитигэр лэлэспитэ. Трт мхх иистэнэр массыына ылан бэлэхтээн турар ээ. Оччолорго сыаналаах бэлэх этэ.

– Тыый, оннук буолумуна. Студент кии холугар улахан бэлэх эбит.

– Оннук ээ, – хааайка ыалдьыта сахалыы сиэринэн кыра кэии аалбыт дьэдьэниттэн ньуоска тбтнэн ылан амсайан крд. – Бд баайы эбит ээ. Бу Амма эээрин киэнэ буолан маннык дуу?

– Кырдьык, Амма дьэдьэнэ бд буолааччы. Онуоха эбии бу икки кэнники сылга Амма хаас эээр тыатын киэ баайы сиринэн маын тлээх н, шелкопряд, сиэн кэбиэн, сииктээх почваа дьэдьэн нааа ннэ, – ыалдьыт сонунун ирэ-хоро кэпсээн барда. – Мин аймахтарбар тахса сылдьан хас да кн сылдьыан, син балай да тииинним. Дьон биэдэрэнэн, т кутар улахан бтннэн коммерсаннарга, соотуопкаа туттараннар, харчы б лрммттэр .

– Ноо, срдээин да ммт эбит. Дьон туаммыта чгэй. Ол н т киэ сири сиэбитий?

– Тыый, бааам киэ буоллаа дии. Таатта сириттэн Мындааайыга диэри, кэтитэ Чурапчы ээ нэилиэктэригэр тиийэ дииллэр. Наар тиит мас мутукчатын сиир эбит, инньэ гынан хара тыа маа барыта хатан, хатырыгын тосоой суллаан, кррг дьулаан хартыына диэтэи.

– Дьиибэ да буолар эбит, кии истибэтэх суола, – Дора Никитична санаарабыллаахтык р тыынна, чэйиттэн сыпсырыйа тстэ. – Михаил манна баара буоллар, врачтар боптоллор дааны, бу дойдутун аыттан былдьасыан да туран амсайыа этэ. Киниэхэ саахардаах ас ханнык да крэ кллэммэт ээ.

– Даа? Ону билбит буоллар, саахара суох аалыахха баар эбит. Бииги кинини олох муус доруобай кии курдук саныыбыт ээ. Барара-кэлэрэ чаастата, лэтин тэтимэ илистиилэээ срдээх дии, биирдэ дааны уоппуска ылан сынньаммыта ииллибэт, – ыалдьыт чахчы соуйа истибитин кистээбэтэ.

– Ыалдьыбыта ыраатта ээ, сс ээ Блгэ олорор эрдэхпититтэн… Чэ бэйи, саас-сааынан соус кэпсиэххэ. Бороонтон Эдьигэээ кн тиийдибит. Эдьигээнин олох туох эрэ ырай дойдутун курдук саныыр, кыратыгар, улаатан да иэн олоро сылдьыбыт оо сааын йдблнэн буолуо уонна оттон аатын ууоа хаалбыт сирэ буоллаа дии. Аатын туунан нааа чгэй йдбллээх, кини аатыгар сгрйэн туран ытыктабыллаахтык сыыаннаар. Онно трт сыл олорбуппут. Михаилы кылаабынай ветвраынан аыйах ый лэлэтэн баран райкомол бастакы секретарынан талан кэбистилэр. Оттон миигин, лаборатория лэитин, кини оннугар кылаабынайынан анаатылар. Трт сыл лэлээбиппит кэннэ киибин обкомолга ыланнар, 1965 сыллаахха Дьокуускайга кн кэлэбит.

– Бу кннэргэ оруобуна Эдьигээн трттэммитэ 370 сылын блйэ буола турар дии. Улахан тэрээиннээхтик ыытыллар быыылаах.

– Тэрээин б буоллаа дии. Михаил эмиэ онно сылдьар. Бииги олоро сылдьыбыт дьиэбитин музей оорор сурахтаахтара.

– Ээ, оттон эн барсан ол музейы кр хаалбыт эбит дии.

– Крхпн баарбытым иин, онно тиийэн элбэх кии ортотугар мээй-таай буола сылдьыам дуо? Хаан эмэ кэлин биир эмэ ообун, сиэммин кытта, баар, бара сылдьыам.

– Уу, мин эбитим буоллар, дьэ бырааынньыкка сылдьа таарыйа барыам этэ, – ыалдьыт ис санаатын кистээбэтэ. – Раиса Максимовна оннооор Горбачев омук сиригэр бардаын аайы куруук кини иннигэр сылдьар курдук этэ дии. ы-ы.

– Оо дьэ, этимэ дааны. Ааранан кии кыбыстыах инньэ гынар этэ ээ. Мин дьэ, бысталыахтара да буоллар, государство салайааччытын иннигэр илин-кэлин т суохпун. Саха дьахтара айылаттан сэмэйэ былыр-былыргыттан биллэр буоллаа… – Дора Никитична крэ холку, дуоспуруннаах. – Дьокуускайга кэлэн баран р баайы лэ булбакка сырыттым. Кэлин санаатахха, икки кыра оолоох буоламмын, миэстэ баарын рднэн ылбаттар эбит. Бэрт р кэминэн министерствоа статистик лэтигэр ылбыттара. Онтон тыа хааайыстыбатын техникумугар преподавателинэн киирбитим. Бэркэ сблээн лэлии сырыттахпына, Михаилы 1970 сыллаахха ээ Блгэ ыыппыттара. Мин выпускной группалаах буоламмын, хаалан балтараа сыл лэлээн баран тиийбитим. Онно лабораторияа лэлээбитим.

Дьиэбит благоустроеннайа суох этэ. Ону тн 12 чааска диэри хачыгаардаан баран сарсыарда турдаххына, тымныйан уорааннаммыт буолара. Киим куруук бара-кэлэ сылдьар, кыргыттарым кыралар. Маспын бэйэм хайытан кыстаан, мууспун киллэринэн олорбутум, хата кириэпкэй соус буолан тулуйбутум. Онтум диэн кыра, аны «диспетчер» буолан хаалаын ээ, туох баар кыалаларын барытын бииэхэ быааттараллар. Тн 12 чаас саана эрийэллэр: «Скорай кэлбэтэ», «ойоум трн эрэр» диэн буолар, эбэтэр: «Биигини кутуйах буортулаабыт бурдугунан ооуллубут килиэбинэн ааталлар, райком сэкирэтээрэ оннук килиэби сиэбэтэ буолуо», – дииллэр. Оттон бииги ону быан ылан быраа-быраа сиир этибит. Ол саана ккэ уочарат да уочарат, бтннээх бараммын турабын. Ону, сибигинээн дааны буолбатах ээ, ааастык кэпсэтэллэр. «Крй, ол пиэрибэй сэкирэтээр ойоо уочаракка турар. Кубулунан турар ини, ттэээр буолуоу дьиэтигэр аалаллара буолуо», – диэтэхтэрэ .

– Аата срн, мааыыа да кыайан сылдьыбат лгэрэ эбит дии!

– Сахалары нууччалар курдук буолбатахтар ээ, тойону тойон курдук крччлэрэ суох. Михаил ыалдьан балыыаа киирбитигэр биир салайааччы, совхоз управляющайа дуу, дириэктэрэ дуу кии, кэлэн сэтэрээбиттээх. «Дьэ эн да буолларгын ыалдьыбыккын дии, быраас илиитигэр киирбиккин. Бу быраас илиитигэр киирбит кии рттбэт идэлээх», – диэн ньиэрбэтигэр оонньоон аай биэрбитэ. Билиим эбитэ буоллар, таырдьа анньан тааарыам этэ. Оччолорго эдэр буолан тулуйбут эбиппин.

– Кырааын кэриэтэ эбит дии!

– Оннугун кэриэтэ. Ол киитин хата манна лээ аалбыта дии. Михаил итинник, кииэхэ стйбэт идэлээх, киниэхэ куаан санаалаах дьоо тттртн чгэйи оорооччу. йдхтэрэ, кнхтэрэ диэн иитэр, рэтэр быыыта эбитэ ини. Дьэ оннук кии. Оттон лэтин чааыгар бииргэ олорорбут тухары тугу йдрн-саныырын таыгар тааарбыта суох.

Тыа хааайыстыбатын министерствотыгар да лэлии сырыттаына туорайдаааччылар бааллар этэ. Кини наар сир боппуруоун, сири оорууну туруорсара. Ону: «Саха хаан сиртэн ааабытай?» – диэн утараллара. Бэл «бэйэтэ бааынай буолан сири р тутар» диэччилэр кытта баалларын атын дьонтон истэрим. Араастаан сирэй-харах анньалларыттан т да мунчаардар, олох биллэрээччитэ суох, -сааы туппат идэлээх, ааран иэр. Кэлин дааны кинини куааннык саарар дьонтон кыыйан туох эмэ диэтэхпинэ, бэйэбин саба саарааччы. «Ол дьон эрэйэ, кыалата. Ону олох саарыма. Кэлин йдхтэрэ», – диирэ. сэргээин курдук буолла быыылаах да, баары кырдьыгынан этэбин. Дьон боломтотугар тахсара, баар, сатамньыта суох буолаарай? – Дора Никитична, ыйытардыы, утары крд.

– Тоо сатаммат буолуой? Олох кырдьыга, обществоа баар быыы-майгы норуокка хайдах баарынан тиэрдилиннэинэ эрэ, й-санаа уларыйыыта, быыы-майгы тупсуута тахсыа этэ буоллаа. Итээс-быаас этиллибэккэ кистэлээ хааллаына, общество сайдыахтааар сатарыйар буоллаа дии.

– Эмиэ да сп курдук эбит. Кырдьык, итээспитин-быааспытын норуоттан кистээн-кистээн, туох баар куааммыт олус мунньуллан, урукку уопсастыбабыт, арааа, онтон да самыннаа.

Михаил дьиинэн срдээх т санаалаах, оолорун нааа таптыыр. Ол гынан баран лэтиттэн ордубат буолан, оону иитиигэ соччо кыттыбатаа. Наар миэхэ эрэнэр да, эр кии иитиитэ эмиэ наада буоллаа. Оолорун кытта истиник кэпсэтэр бириэмэтэ да суох курдук, кннр эттэ да барыта туолуохтааын курдук саныыр. Кэлин сааыран баран арыый боломтотун уурарга кыаллар.