Би?иги Аан Дархаммыт

Былатыан, убайын сирэйэ-хараа аара суулбутун крн, аыммыттыы мчк гыммыта. Кыйахаммытыгар тэптэрэн олус туруору саарбытын йдбтэ.

– Чэ, Никиитэ, ити скртн этэбин, срэххэр олус чугастык ылыныма. Барыбытын ытыалаан кэбистэхтэринэ, саа олохпутун ким тутуой, ким лэлиэй-хамныай?

– Э-ээ, оттон оннук ээ, – убайын сирэйэ-хараа сырдыы тэргэ дылы гыммыта. – Чэ, Былатыан, этээ сылдьан крхт, мин хаалан лэлээтэхпинэ сатаныыы.

Никиитэ, тлктээх бэргээтин рдгэр тэн, сорунуулаахтык хамсанан, таырдьа тилир гынан хаалбыта. Былатыан, кнньбт санаата уостан, хоун иигэр тттр-таары хаамыталыы сылдьан, убайын хайгыы санаабыта. Эрэйдээх, эмиэ хаана тардан, кинини йн нэилиэгин бастаахтарын кытта тиниктээ тннхтт эбээт.

Бары уларыйыы, саа олоу туругурдуу ревкомнар эрэ тыйыс, эрдээх лэлэринэн ыытылла турдаа. Уостуу тахсыбатар, этээ эрэ буоллар ханнык…

Омскайга Барахов, Фреерман буолан аргыстаан кэлбиттэрэ. Саардыы олохторун булунан нам-нум буолан эрдэхтэринэ, Москваттан Ярославскай кэлбит, Ойуунускайы ыыттарар диэн суал сурах ииллэн соуппута. Былатыан ону рэ да, дьиксинэ да соус истибитэ. Маннааылар дьллэригэр мин туспар дурда-хахха буолар ини диэн эрэх-турах санаа скээбитэ. Иккис ттнэн, алыс ордук-хоу туттан, дьону-сэргэни трэйдээин курдук кр, м-этиэ диэн дьиксиммитэ.

Ярославскай, кинини дьэкир таас ачыкытын курдат эбии улааппыкка дылы буолбут киэ эрилкэй харахтарынан тонолуппакка супту одуулаабытынан, утары туран кэлбитэ. Хойуу хара бытыга ибирдиириттэн сылыктаатахха, биллэ-биллибэттик мчнээт, кини дьоус илиитин икки кэтит баппаайдарынан бобо тутан илигирэппэхтээн ылбытыгар, Былатыан ыйыллыбыт санаата ллэн, тута чэпчии тэргэ дылы гыммыта.

– Туох айдаанын тарты? Сиилии кэпсээ, – Емельян Михайлович холку намыын куолаынан ыйыппыта.

– Сир ллэигин сблээминэ, Амма улууун баайдара бу ааспыт сайын Зедгенизов диэн милииссийэ начальнигын, уруккуттан бэйэлэрин кутурук киилэрин кигэннэр, трт нэилиэк ревкомнарын туттаран хаайыыга уктаран бараннар, кинилэр оннуларыгар бэйэлэрин дьоннорун туруортаабыттара уонна урукку бэйэлэрин сирдэрин охсуллубут оттору кытта тттр былдьаталаан ылбыттара. Ону тахсаммын миэстэлэрин буллартаатаым дии, – Былатыан туох буолбутун баарынан, кыыытын-абатын кыатана соус да буоллар, омуннаах соустук тоо-хоро кэпсээн биэрбитэ.

– Ол миэстэлэрин буллараргар конкретно туох миэрэлэри тутунну?

– Кинилэр туруортаабыт дьонноруттан дьыалаларын былдьаан ылан урукку ревкомнарга тннрбтм. Зедгенизовы тутан доппуруостаан баран Дьокуускайга утаарбытым. Бэйэм хаалан, баайдар сирдэрин дьадаыларга тттр ллэрбитим, крээбит баайдары этиллибит болдьоххо кэлбэтэхтэринэ, сокуон тас ттгэр биллэрбитим. Ревкомнарым кэтэр тааа суох сылдьалларын крн, кыыы итии таас хомуурун ыыталларын кллээбитим.

– Да-а, крутые дела развернулись у вас, – Ярославскай эмиэ биллэ-биллибэттик мчнээн ылбыта.

Онтон Бараховы ыыттаран ыланнар, партия Сибиирдээи кэмитиэтин бюротун мунньаар Ойуунускай дьыалатын туунан дакылааттатан баран Слепцов-Ойуунускайтан ЧК буруйдааынын устарга, ууруулаах куоластаах делегат быыытынан партия Сибиирдээи III конференциятыгар кыттар делегация састаабыгар киллэрэргэ уонна Бтн Россиятааы бассабыык партия Х съеигэр сбэ куоластаах делегатынан Москваа ыытарга диэн уураах ылыммыттара. Онон, алдьархайтан ас тааарыммыт диэбиккэ дылы, эбиитин Москваа тиийэн съезкэ кыттан, Ленини илэ бэйэтин крн, тылын-н, ордук национальнай политика туунан этиитин олус биирээн, онтон сиэттэрэн автономия боппуруоун туруорса, бтн норуот дьылатын быаарар дакылаат суруйан, ону туруулаа бу кэлэн сыттаа. «Уол оо биир кн ат ртгэр, иккис кн ат уоратыгар» диэн манныгы этэн эрдэхтэрэ.

Сибиир ревкомун бэрэссэдээтэлэ Смирнов Москваа сылдьар кэмэ этэ, оттон партия Сибиирдээи кэмитиэтин бюротун саа сэкирэтээрэ Яковлев лэтигэр кэлэ илигэ. Онон Чуцкаевка сбэлээ киирбиттэрэ. Былатыан Саха сирин олоо бг кннээххэ хайдаын, дьоо-норуокка, рэхтээххэ-рээ суохха туох быыы-майгы баарын, сэбиэскэй былаас турбутун кэнниттэн туох тууттан Оросин уонна тохсунньу саагыбардара скээбиттэрин сиилии кэпсээн биэрбитэ. Сибнац лэитэ Плич уонна Барахов истэ олорон сблээллэрин биллэрбиттэрэ.

– Мин урут дааны саха норуотугар автономия кэлэрэ сп диэн этэр этим. Олорор сирдэрэ бэрт табыгастаах, Саха сирин большевик партията кстээх, онон салалтата суох буолуо диэххэ, куттаныахха сатаммат, – Плич сахаларга эрэллээин, йрн ааастык эппитэ.

Кини этиитин хаба тардан ылан, Барахов:

– Автономия билигин кэлэрэ наадалаах, кэмэ бэрт тооостоох. Национальнай боппуруос атаар турбатаына, кэээн-уаан хааллаына, саагыбардар ск туруохтара. Баар, бтн норуот дааны р туруон сп, – диэн эбэн биэрбитэ.

Барыларын санааларын истэн баран, Чуцкаев Саха сиригэр аналлаах паапканы арыйан, докумуоннары бэрийбитинэн барбыта. Ытыллыбыт уонна кск анаммыт дьон бириигэбэрдэрин ааан билсиэн баран, Дьокуускайтан кэлбит телеграмманы крдрбтэ. Ону ааан билбиттэрэ, букатын дааны кинилэри утары ис хооонноох буолан соуппута: автономия туунан Сибнац боппуруоу туруорарын бассабыык партия Саха сиринээи тэрилтэтэ сблээбэт, кн-тн аайы саагыбардар тахса тураллар, партия кэ млтх, сэбиэскэй былаас дириник олохсуйа илик диэн. Дьэ «бабат» дии тспттэрэ.

– Саагыбардар тахса туралларын, сэбиэскэй былаас дьон санаатын сс да тута илигин туунан спк этэллэр. Ол гынан баран автономия боппуруоа онтон тутулуктаах курдук саныыллара сыыа, онон автономияны биэриини кэпсэтиигэ ити этиилэр боломтоо ылыллыа суохтаахтар, – Былатыан туруорсар боппуруоуттан харыс да халбанаабат кытаанах санааны ылыммытын, сирэйэ-хараа тыйыырбытын крн, Барахов кинини тута йн тыл эппитэ.

– Автономияны йбт, норуот баатын утары санаалаах дьону Саха сириттэн атын дойдуларга ыытан лэлэтэр сп буолуох этэ. Ону эиги йдргтгэр баарабыт, – диэн тмктээбитэ.

Эмискэ бркээбит тыааыннаах тгэни балай да саата суох аарбыттара. Чуцкаев, эр хааннарын ылыммыт саха дьонун чинчилиирдии эр-биир хардарыта одуулаан крбхт тээт, эйэ дэмнээхтик хардарбыта:

– Чэ сп, бииги сорох дьону крн манна ыыртыахпыт. Ыам ыйын манайгы кнгэр манифест тахсарыгар сблээбин.

Урутаан эттэххэ, ол дьыл манифест (амнистия) тахсыбатаа. Манифест автономия ылыныллыбытын кэннэ манайгы бастаанньа дьонугар тахсыбыта. Онуоха таарыччы 1921 сыллаахха тохсунньутааы саагыбарга холбоспут дьон кытта амнистияа хабыллыбыттара.

Саха автономиятын боппуруоун кргэ аналлаах Сиббюро мунньаа 1921 сыллаахха муус устар 26 кнгэр буолбута. Дакылааты Былатыан бэйэтэ оорбута.

– Сибиир ревкомун председателэ табаарыс Смирнов хайа да кыра омукка автономия кэлэрин сблээбэтин истэ-истэбин, сахаа автономия кэлэрин туунан дакылаат оорон эрэбин. Большевик партия ыйыытынан советскай былаас Октябрь рблссйэтын манайгы кннэригэр аан дойду кырахара омуктарын кмскр, арааччылыыр, омук омугу баттаабат политикатын ылынна, онон хайа да омук клн тутара, автономия ылара трт эбээинэс буолуохтаах диэн эппитэ. Саха уобалаа буоллаына, бырааба аччаан, Сибревкомун ууруутунан Иркутскай губернияа холбонон оройуон буолан хаалла. Онон советскай былаас национальнай политиката атаар турбакка саагыбардар ск тураллар, – итинник, бэрэссэдээтэл аадырыыгар хомуруйсуулаах соус киэ киирии тыллаан, дакылаатын чаас кэриэ ааан, Былатыан маннык баа санаанан тмктээбитэ: – Саха автономиятын иигэр Охотскай муора бииги диэки биэрэгэ киириэхтээх. Оччоо сибээс баарын быыытынан партия лэтэ, советскай былаас ордук тргэнник атаар туран, салаллан-дьааллан ииэх тустаах.

Олунньу ый саагыбарын дьонугар амнистия ооуллара буоллар, партия да агитациятыгар, советскай былаас да лэтигэр бэрт улахан кмлх буолуох этэ. Онон манифест тахсыах тустаах.

Дакылаат бтэрин кытта Хотимскай диэн кии далбаатаммытынан ойон туран, харса-хабыра суох утары тыл этэн барбыта:

– Бу сахалар, син биир дьоппуоннар курдук, империалистическай йдх-санаалаах, улахан кутталлаах норуот. Автономияланнахтарына, онно тирэирэн, советскай былааы утары сэрии тэрийиэхтэрэ, Японияа холбоуохтара. Автономия бэриллэрэ сб суох.