Би?иги Аан Дархаммыт

Таба суолу талыы хаан да судургу буолбат. Михаил Ефимович ССРС Минфинигэр уонна Гохраныгар алмааы ыытыыттан аккаастанар суолу тоо талбытай? Барытын уруккутунан хаалларан, моонньоох баын уган биэрбэт хайысханы тутуара киниэхэ тус бэйэтигэр быдан ордук буолуо этэ дии. Ол эрээри кини трбт Сахатын сиригэр, норуотугар суоаабыт тыыннаах хаалар эбэтэр эстэр кчмээй кэм тирээн кэлбит быаарыылаах тгэнигэр кэннин хайыан, норуотун чулуу уолаттара маннык ыар кэмэ туох й-санааны ылынан быаарыылаах хардыыны оорбуттарын, кинилэр чиэстэрин-суобастарын санаан, бэйэтэ быаарыммыт хорсун хардыытын, чиэин-суобаын кинилэри кытта тэнии тутар й-санаа киириитэ киниэхэ кс-кдэх эппитэ саарбаа суох. Кини норуотун, дьонун-сэргэтин туугар быаарыылаах хардыыны ооруон иннинэ бэрт элбэи толкуйдаабыта. Бу иин кини улахан буруйдааыа, туоратыллыыга тбэиэн сп этэ. Ол гынан баран, бииринэн, кэмэ атын этэ, киин былааска бэйэлэрин истэригэр кыайан быаарсыбакка сылдьаннар, Саха сиригэр куруубайдык орооор кыахтара суоа.

Иккиинэн, дуона суох тлбр иин 50 кыраадыстаах тымныыга то буору кытта хатыар дьон хара клннэринэн хостоммут караттар ханна, туох сыалга-сорукка туттуллаллара биллибэккэ сэттэ бэчээт н кистэлээ сыталлара сиэрдээх быыынан ааыллыан сп этэ дуо? Алмааска сыыаннаах кистэлэи, бука, генсектэн уонна правительство бэрэссэдээтэлиттэн ураты ким да билбэтэ эбитэ буолуо. 1991 сыл бтэигэр генсек да, правительство бэрэссэдээтэлэ дааны иккиэн туораабыттара. Онон республика бэйэтин сиригэр-уотугар хостонор бородууксуйаны мчч туттарарыгар тооостоох кэм ммтэ. Ону туаныыга саамай таба суолу талбытыттан билигин астыммат буолуон сатаммат.

Алмаас тула кэлин тахсыбыт айдааннар оччотооу дьиксиниини толору туоулууллар. Оттон республика экономиката 1991 сыллаахха дойдуга ылыныллыбыт дьаал тмгэр «шоковай терапия» дэммит реформаттан быыаммыта. Алмаас, чох, газ, кыыл кмс промышленноа блэнэр кыахтаммыта, алмааы кырыылыыр саа салаа тэриллибитэ, социальнай-культурнай объектар тутуулара, транспорт, сибээс, тыа хааайыстыбатын салаалара блэммиттэрэ. Республика салалтата ылыммыт хорсун дьаалларын сыаната итинник этэ.

Кини дойдутун, дьонун-сэргэтин иннигэр быаарыылаах кчмээй кэмэ таба суолу талан, сктэриллибит итээли чиэстээхтик толорбутун туунан биир дойдулаахтарыгар, оолоругар, сиэттэригэр кэпсиир толору бырааптаах. Ол ханнык дааны бэйэни арбаныы крэ буолбатах, кинини бас-кс киинэн билиммит, ол аата хорсун хардыылары оороругар толору быраап биэрэн бэйэтин итээлин, эрэлин сктэрбит бар дьонун иннигэр отчуота буолар.

рдк трибунаттан

Сэбиэскэй былаас сылларыгар Россияа да, Саха сиригэр дааны аыйаа суох чгэй дьыала ооуллубута. Ону барытын мэлдьээр табыгаа, махтала суох быыынан ааыллыан сп. Михаил Ефимович бэйэтэ ууннук ол систиэмээ лэлээбитэ, лэтин тмгнэн астынар, киэн туттар тгэннэрэ элбэх этилэр. Ол гынан баран административнай-хамаандалыыр систиэмэ судаарыстыбаа оорбут хоромньута туохха да холооно суох улахан этэ. Саха сирэ, биллэн турар, онтон туора туран хаалбатаа. Хаан дааны бэйэтин олоун, дьылатын кллк оостор бырааба суоунан ССРС рднэн биир кыаммат-тгэммэт республиканан ааыллара. Кырдьыгынан эттэххэ, партия, баылыыр-клр кс эрээри, олох, история хаамыытын билиммэт буолуута кии сн курдуга. Кн-дьыл ааан истэин аайы дьон эрэ буолбакка, арааа, партия программалара, идеология, салайар систиэмэлэр эмиэ кырдьан, эргэрэн иэллэр быыылаах. Ол да иин 80-нус сыллар ортолоругар партияа дааны киэ далааыннаах реформа ыытыллара тооостоох олох ирдэбилэ буолбута. Уларыта тутуу чэбдик салгына й-санаа бары рттэрин хабан, тлх ртэ-ктттэ, инникигэ кынаттаата этэй?..

Михаил Ефимович саалыы хайысхаа ктэнэн эрэр Сахатын сиригэр президенинэн талыллар дьылатыгар бастакы оорбут хардыытынан 1989 сыл ахсынньы 8 кнгэр Саха АССР Верховнай Советын Президиумун председателинэн анаммыт кнн ааар. Онно барыта 9 кандидат кыттыбыта, олор истэригэр кэлин 1991 уонна 1996 сылларга президеэ тура сылдьыбыт И.Д.Черов, А.Н.Алексеев, П.Д.Осипов бааллара. Ол кэмэ Верховнай Совет оруола бэрт дуона суоа. Республика олоор улахан суолталаах, боччумнаах боппуруостарга депутаттар ылынар уураахтарын партия обкомугар суруйаллара уонна бигэргэтэллэрэ.

Норуот талбыт депутаттарын былааын хайдах гынан бргтххэ, баар быыыны-майгыны хайдах уларытыахха сбн туунан Михаил Ефимович бэрт р толкуйдаабыта. 1990 сыл кулун тутарга Саха АССР Верховнай Советыгар быыбардар ыытыллыахтаахтара. Маны туанан, кини Парламеа т кыалларынан саалыы йдх-санаалаах дьон киирэллэрин ситиэ сатаабыта. Верховнай Совет инникитин компартия обкомуттан нааа тутулуктамматын туугар кини боломуочуйатын рдэтэр, крдэр аналлаах сокуон бырайыагын бэлэмниир лэни эрдэттэн ыытыллыахтааа. Республика парламенын бргтр сыалтан РСФСР парламенын быыбарыгар кыттыыны ыларга быаарыммыта. Россия депутатын статуа, олохтоох партноменклатура араас киириититтэн-тахсыытыттан кмскэнэр кыаы биэрэр эрэ буолбакка, сс Россиятааы, дьиинэн ыллахха, бтн Союзтааы да трибунаа тахсар суолу аара. 1990 сыл саатыгар Михаил Ефимович Саха АССР уонна РСФСР парламеннарыгар талылларга баллотировкаламмыта.

Оччолорго хайыы-йэ уруккутааар чыха атын, ССРС народнай депутаттарын съезтэрэ административнай-хамаандалыыр систиэмэ режимэ т бигэтин бэрэбиэркэлээн крр бириэмэтэ этэ. Кл этэр-тыынар, кэпсэтэр-ипсэтэр, кулгаах-харах аыллар, й-санаа ууктар кэмэ туругуран эрэрэ. Дьон кинилэр кс-км, тирэх буолар баа санааларыттан туох эрэ тутулуктанарын итээйэр буолан барбыттара. Саха Республикатын Верховнай Советыгар гс хоодуот дьон талыллан киирбиттэрэ. Кинилэр истэригэр учуонайдар, улахан холбоуктар, тэрилтэлэр салайааччылара, айар интеллигенция бэрэстэбиитэллэрэ бааллара. гстэрэ, ол иигэр «Саха омук», о. д.а. уопсастыбаннай тэрилтэлэргэ, хамсааыннарга кыттан дьоо-сэргээ биллибит дьон, дойдуга уонна республикаа буола турар уларыйыыларга актыыбынай кыттыыны ылар сыаллаах-соруктаах парламеа кэлбиттэрэ. Саалыы туттунуу-дьааныы уоа улахан этэ.

1990 сыл муус устарга Саха АССР Верховнай Совета манайгы сессияа мустубута. Сессия иннинэ партия обкома Верховнай Совекка бэрэссэдээтэлинэн обком бастакы сэкирэтээрин талларар лэни ыыта сатаабыта табыллымына, чугуйарга кэллибитэ. Бэрэссэдээтэлинэн Михаил Ефимовиы талбыттара. Ити 1990 сыл муус устар 25 кнгэр буолбута. рдк дуоунаска талыллыбытыттан рн атын иэйии баыйбыта. Ол тгээ кини трбт сирин, дьонун-норуотун иннигэр олус эппиэттээх, ыарахан эбээинэи скптн толору йдн, бэйэтигэр олус рдк ирдэбиллээхтик сыыаннаспыта. Хайдах эрэ омуга олорон кэлбит историятын срн тгэннэрин тгрк сыыппаралара туолар кэмигэр рдк былааска кэлиитэ кннр кн-дьыл хабааттаыытын эрэ курдук сыаналамматын, туох эрэ рдктэн, эттэн тутулуктааын санатар дьикти иэйии дьэбир кэ хам кууспута.

Ол курдук, икки ссчэкэ сыллааыта Сээн Ардьакыап Екатерина II ыраахтааыны кытта крсэн «Сахалар тустарынан былаанын» туруорсан элэ-была тылын ылыннара сатаабыттааа. 350-ча сыллааыта номох буолбут Тыгын кырдьаас тумус дьоно, уолаттара р турууларын крээннээх кэмнэрин ргй этэ. Оччотооу кэмнэр мккрдэрэ биир йг-санааа тмэллэрэ: кл кмчлэппэккэ эрэ, бэйэ кыаын, дьоурун туанан, н-сайдыы, инники кэскили оостуу суолун тутууу буолуохтааа. «Билигин эмиэ оннук кэм тосхойбута буолуо дуо? Ама с ааар йэ тухары р хараын р крбтх саха омук мунаах рдккэ тардыстар кл кнэ крэйэн эрдээ буолуо дуо? Судаарыстыбаннас дьинээх крэ Саха сирин бары омуктарыгар тиксэн, сирбитин-уоппутун, баайбытын-дуолбутун бэйэбит дьаанарбытын, туанарбытын ситиэр кыах скээбитэ буолуо дуо? Дьыла Хаан ыйааа ону туруулаар, олоххо киллэрэр сд сыалы-соругу ама миэхэ анаан сктэрбитэ буолуо дуо?»

Михаил Ефимович маны барытын эргитэ санаан крднэ, кии рэ, ргйдэ суоа. Тттртн, инники ктллэр туга-ханныга биллибэт улаалаах уларыйыылар суо хаан арастарын сыысхала суох миинэ тэр манан аай холонуу буолбатаа, бтн норуот дьылатын илиигэ ылан, олох долгунугар трэ оустарбат крээннээх мккрн нэр ирдэбилэ ала чуо киниэхэ тууламмыта, биирдэ санаан крдхх, срдээх саллымар, ыарахан этэ. Иккис ттнэн ыллахха, эмиэ дааны оо сааыттан кыра-хара дьон-сэргэ эт-тирии быстар кыалалаах олоо хараын ортотугар ааан, эрэйи-муу эээринэн тэлэн, лэ-олох миэтин рдк уоратыгар ыттыар диэри ктэлтэн ктэлгэ сыыйа дабайан тлх сыратын-сылбатын бараан, клнн тоон, йн-санаатын иитиэхтээн кэлбитин санаатаына, бу кини хаан да тохтоон, уурастаан хаалбат, олох кырдьыгын, омугун соргутун ирдээр рдк соругу, ыар эбээинэи санныгар ыларга дьулуспатах кнэ диэн баара дуо? Оччотугар буоллаына, киниэхэ сктэриллибит рдк соло, кстээх былаас диэн норуот иннигэр нэр ирдэбил, ытык иэс буолар. Кини ону кылгас да тгээ умнар бырааба суоун бигэтик йдбтэ.

Политика курдук халбархай дьыалаа тиэтэйэр чгэйи аалбата биллэрэ, оттон кини улахан политикаа сс ситэ уопутура илигэ. Бастатан туран, республика парламена кини ыытыахтаах лэтин хайысхатын йн биир санааа тмсх кэринэээ. Оттон ол сыала-соруга диэн инники сайдыы, н туугар экономика киинтэн тутулуга суох буолуутун ситиии этэ. Онуоха ханнык дааны киинтэн туспа барыы туунан боппуруос турбата. Бары депутаттар (гстэрэ нууччалар, украинецтар, онтон дааны атын омуктар этэ) Саха сирин экономиката тутулуга суох буолуутун ситиэр туугар тмсхтээхтэрэ. Кини омугун историятын чгэйдик рэтэн билбитинэн, Саха сирэ бэйэтин бэйэтэ дьаанан н-сайдыы суолугар дьулууутун Россия прогрессивнай йдх-санаалаах деятеллэрэ, интеллигенцията урут дааны таба йдллэрэ. Кытыы кыраайдар, ол иигэр Саха сирэ, сайдыылара Россияа туох да куааны оорботун, тттртн судаарыстыбаны крдэрин билэллэрэ. Биллэн турар, ааардастыы сабардыыр, баайы-дуолу барытын кииэ эрэ хоро таар имперскэй й-санаа, атын сыыан эмиэ баара, ол гынан баран уларыйыы, саалыы й-санаа скээн эрэр кэмигэр регионнары, республикалары йдх, йх кэринээхтэрэ.