Би?иги Аан Дархаммыт

* * *

Итинник йнэн-санаанан салайтаран, 1990 сыл ыам ыйын 24 кнгэр Михаил Николаев РСФСР народнай депутаттарын манайгы съезтэрин рдк трибунатыгар тахсыбыта. Кремль Улахан Дыбарыаын уораан уораайа, этэргэ дылы, улааа эрээккэ олорор кии улар саа буолан кстр уун синньигэс саалата ыга туолбут этэ. Хас депутат аайы иккилии-ст ыырыылаах ыалдьыт, олор истэригэр дойду салайааччылара кытта бааллара.

Михаил Ефимович, дойдутун, норуотун иннигэр ытык иэин толорор манайгы улахан суолталаах хардыыны ооруохтааын санаан, т да долгуйа быыытыйдар, таыгар ону биир да дубук хамсаныынан, кыратык эмэтик хаанын да хамсатан биллэрбэтээ. Паапкатын арыйан, бэлэмнэммит тиэкиин тэнитэн, чуолкай, холку куолаынан баараай аудитория иннигэр урут бу саала иигэр саха киитэ эппэтэх хорсун, сиэрдээх этиитин саалаабыта:

– Бииги йбтгэр-санаабытыгар билиэ диэри республикалар уонна норуоттар чэлгийэ сайдыыларын, экономикаа уонна культураа кинилэр хаааытааар да рдк кэрдиискэ тахсыбыттарын туунан эин-эгэлгэ тыллар кэм да ииллэргэ дылылар, – диэн этээтин кытта саала иэ иийэргэ дылы гыммыта. – рдк ргйдх тыл-с бу саала килбиэннээх киэлитин иигэр эмиэ дуораыйара. Оттон Кремль истиэнэтин тас ттгэр олох дьаалатынан устара. Национальнай республикалар бэрэстэбиитэллэрэ рдк ситииилэрин туунан кэпсээтэллэр да, олорор дьиэ, балыыа, кулууп, оскуола тутууларыгар п умналаан Москва министерстволарын уонна ведомстволарын ааннарын саппакка, кинилэр уун крдрдэринэн тттр-таары сыбыытааллара.

Съезкэ крллэр Россия суверенитетын туунан боппуруос, бастатан туран, экономикаа, олох-дьаах сайдыытыгар, национальнай боппуруоска уонна экология проблемаларыгар скээбит быыыны-майгыны быаарар Россия Федерациятын политикаа систиэмэтин трдттэн тупсарарга туаайыллыахтаах. Итини этэн туран, мин маннык сорох тгэннэргэ тохтуохпун баарабын. ССРС Верховнай Совета кэлин ылыммыт сокуоннарыттан, союзнай уонна автономнай республикалар экономика, олох-дьаах уонна культура сайдыыларыгар тэ бырааптаныыларыттан, биллэн турар, бииги, автономнай республикалар олохтоохторо, астынабыт. Хас хардыы, ситиии гс сыранан, туруорсуунан олоххо киирэрин биллэрбит дааны, бэйэбит боппуруостарбытын быаарарбытыгар дьинээх кл туругурарыгар бииги эрэлбит улаатар.

Кырдьыгынан эттэххэ, трт ссчэкэ эрэ сылы кыайбат кэм анараа ттгэр Россияны, нуучча норуотун кытта бэйэлэрин дьылаларын холбообут Саха сирин норуоттара итинник клгэ эрэллэрин хаан да стэрбэтэхтэрэ. Итиччэ уун кэм устата бииги Россияны кытта бары рбтн-хомолтобутун бииргэ ллэстэн кэллибит. Ол иин бгн Россияны холбуур история трттэрин трэнэтиини бииги срэхпитигэр-быарбытыгар олус ыарыылаахтык ылынабыт. Россия, нуучча норуота государственнай тутул унитарнай моделын сиэртибэтэ буолууга атыттартан итэээ суох, сс ордук эмсээлээбитэ. Ол гынан баран бгн онуоха бэйэ-бэйэбитин хардарыта хомуруйсар кэм буолбатах. Биигини холбооттообут уун кэмнээх историябытын харыстыахха наада уонна Россиятааы уопсай дьиэбитин бргтр суолу-иии салгыы крдххэ. Бастатан туран, дьинээх тэ олоу уонна тэ бырааптаныы йдбллэрин кээр, дьдьэтэр, олохсуйан хаалбыт хал буолбут халыыптан босхолонуохха наада. Административнай-хамаандалыыр систиэмэ кл трэйдиир кэмигэр кини «тлэрин» Саха сирэ, баар, кимнэээр да ордук билбитэ буолуо уонна ол содулун сс билиэ да турдаа. Бииги республикабыт киниэхэ сономмут сырьевой самалык синдромуттан босхолоноро наада. Бу сиэри таынан быыыны-майгыны бииги сорунуулаахтык утарабыт…

с ааар йэттэн ордук кэм усталаах туоратыгар аыйах ахсааннаах дьоус омук бас-кс киитин улуу Россия уонна бэйэтин олохтоох сирин, дьонун-сэргэтин туугар ис срэиттэн ыалдьан, улахан омуктар бастаахтарын сабырыйар сиэрдээх тыллара, олох кыларыйар кырдьыгын ылыннарыылаахтык саралыы тардан этиитэ кырдьаас Кремль улахан саалатыгар ити кн аан манай дуораыйбыта. Тыыынчанан депутат халы кэккэтэ, хаан да истибэтэин истэн, биир тылы ктппэккэ ииллээн иийэн олорбута.

Тыл этиитин бэлэмниир кэмигэр Михаил Ефимович Россия автономияларын салайааччыларын кытта, тооостоох кэмнэргэ тбэиннэрэн, кэпсэтии тааартыы сылдьыбыта. Онно бары дааны кыра буолан баран ССРС иигэр киирсэр союзнай статустаах республика РСФСР-га киирсэр автономиятааар быдан киэ, кл бырааптааын бэлиэтээн, олус кыыйан-абаран, бэркиээн кэпсэтэллэрэ. Ити курдук кини биир санаалаахтары бэйэтин диэки тардары, тмэри ситиспитэ уонна ити санаатын ким да иннинэ аан бастакынан, чаылхай сыыппараларынан холобурдаталаан туран, союзнай масштабтаах улахан аудиторияа салгыы иитиннэриитэ киэ сэээриини ылбыта.

– Общественнай бородууксуйаны оорон тааарар кээмэйинэн Саха сирэ Прибалтика, Орто Азия союзнай республикаларын эрэ буолбакка, бэл оннооор сорох сайдыылаах капитализм дойдуларын кытта биир таыма турар. Ол эрээри, республика политикаа, экономикаа дьинээх сувереннай клэ суоунан, бэйэтин трт сирин-уотун, сирин баайын, онтон да атын айылатын ресурсаларын бас билиигэ, дьааныыга уонна туаныыга Конституциянан крллхтээх быраабын кмчлээин тмгэр онно сптх былааа да, экономическай боломуочуйата да суох. Ити маннык холобуртан кстр: Союз уонна Федерация бас билэр тэрилтэлэрэ Саха республикатын бюджетын бттэн 16 % ылар буоллахтарына, кинилэр оорбут барыстарыттан 4,5 % эрэ киирэр. Союз предприятиелара оорор барыстарыттан киирэр п гс республикаларга 20 % тэнээр, оттон Эстонияа – 84 %. Саха сиригэр промышленнай бородууксуйа 90 %-нын Союзка уонна Федерацияа бас бэринэр тэрилтэлэр сырье быыытынан оороллор. Кинилэр дойду кииниттэн салаллаллар уонна олохтоох территория сайдыытыгар туох да кмн оорботтор. Агропромышленнай комплекс тэрилтэлэрин тэрээинигэр, олохтоох промышленность, суол-иис ситимин сайдыытыгар кыттыыны ылбаттар, онон миэстэтигэр олох-дьаах балаыанньатыгар сб суох тыааыны скэтэллэр. Соотох мантан эрэ, республика политикаа уонна экономикаа туох да бырааба суоуттан, саха омуга, аыйах ахсааннаах хотугу норуоттар, нууччалыы тыллаах нэилиэнньэ национальнай сайдыыларыгар хаалыы таыста…

Маннык эридьиэстээн этэн баран, Михаил Ефимович чочумча тохтоон саала иин кэриччи анааран крн аарбыта, дьон ксэ сэргээн истэ, бэйэ-бэйэлэрин кытта санааларын ллэстэ олороллоро. Киини бэркиэтэр сыыппаралары аалтыыр кэмигэр сорохтор сс саалаттан кинини йн, реплика быраар саалара ииллитэлээн ылбыта. Дьон боломтотун тардыбытын, сааланы сптх соус тыааыннаах турукка киллэрбитин йдн, этиитин саамай суолталаах ттн салгыы сааран барбыта:

– «Автономнай республика» диэн икки рттээх утарсыылаах термин, республика статуун быаарарга уонна Союу кытта боломуочуйалары тыырсыыга сп тбэиспэт йдбл скэтэр. Маны Ленин билинэн турар. Кини 1922 сыл ахсынньы 30 кнгэр, ССРС тэриллиитинэн сибээстээн, кэмсинэн маннык суруйбуттаах: «Автономизация туунан хал буолбут боппуруоска сорунуулаахтык орооспотохпунан мин, арааа, Россия рабочайдарын иннигэр улахан буруйдаахпын быыылаах…»

Теория ттнэн сб суох «автономнай республика» диэн йдбл сыыата ВЦИК анал комиссиятынан сс 1926 сыллаахха билиниллибитэ. сктн «республика» диэн быаарыы национальнай-территориальнай тэриллии государство быыытынан йдблгэр сп тбээр буоллаына, олохтоох бэйэни салайыныыны туоулуур «автономия» государство диэн тылы трдттэн сотон тааарар.

Государство олоун форматын быыытынан норуоттар сувереннай бырааптара билиниллиэхтээх. Онон сибээстээн, Саха АССР-га саардыллыбыт Россия Федерациятын иинэн ураты формалаах Советскай Социалистическай Республика быраабын биэрэр боппуруос турарын булгуччулааынан ааабыт…

Саала иигэр тыал тсптн курдук, олорор дьон халы кэккэтэ суугунуу хамсаан ылбыта. Бу сырыыга биириир да, сблээбэт да саалар тээ ииллибиттэрэ. Михаил Ефимович, ону истибэтэх курдук, салгыы этэ турбута:

– Билии кэмэ РСФСР национальнай государственнай тутулун системата уларыйыах тустаах. Бииги крбтгэр, бастатан туран, Федерация трт укулаата – норуоттар тэ буолууларын уонна тэ бырааптаныыларын дьинээх йдблэ тннхтээх. Федерацияны саардыыны Российскай Федерация бэйэтин балаыанньатын бэрээдэктээинтэн саалыахха наада, ол эбэтэр федеральнай государство дуогабар н сыыаа олоурар. Оттон билигин РСФСР-га киирэр бары автономнай республикалар эттэн ыйыы-кэрдии кнэн, Декретинэн тэриллибиттэрэ. сктн бииги Федерациябытын саардыахпытын уонна кини субъектара кстээх буолуохтарын баарар буоллахпытына – оттон бииги ону чахчы баарабыт – народнай депутаттар съезтэринэн, Российскай Федерация Верховнай Советын сессияларынан бигэргэтиллэр сокуоннарга уонна сокуоннар акталарыгар национальнай республикалар бырааптара, Федерация тэ бырааптаах субъектарын быыытынан, билиниллэллэрэ наада.

Соторутааыта ылыныллыбыт ССРС бас билиитин туунан сокуон 20-с ыстатыйатыгар автономнай республика РСФСР сокуонун иинэн сиригэр-уотугар киирэр сири уонна айыла ресурсаларын бэйэтин уонна ССРС интэриэигэр бас билэр, дьаайар, туанар бырааптааа ыйыллар. Оттон ССРС, союзнай уонна автономнай республикалар экономикаа сыыаннаыыларын туунан сокуон 5-с ыстатыйатын быыытынан, бу боппуруостар ССРС, РСФСР уонна автономнай республикалар икки ардыларынааы элбэх рттээх Сблэиилэринэн быаарыллаллар. Онон ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ алмааы уонна кыыл км хостооунунан дьарыгырар Саха АССР валютаа бородууксуйатын кн бгнгэр диэри бс-бтннтн ССРС бас билиитинэн ааар. Ол тмгэр Саха АССР бэйэтин айылатын ресурсаларыттан кыратык эмэтик да буоллар ллээн дьаанар сувереннай быраабыттан эмиэ матар. Бу балаыанньаны ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ, ылыныллыбыт сокуоннарга олоуран, сааттан кррн модьуйабыт!

Саала иэ ытыс тыаынан хабылла тсптэ. Трибунаттан тэн миэстэтигэр тиийиэр диэри аара араас дьон кини илиитин тутан ээрдэлээн хаалбыттара. Оттон бэйэтин дьонун рлэрэ, ргйдр муура суоа.

ССРС тиэх салалтата

РСФСР Верховнай Советын манайгы сессията хас да тмэхтэрдээх бэрт ууннук барбыта. Сессия кэнниттэн Михаил Ефимович ССРС президенигэр, ССКП КК Генеральнай секретарыгар М.С.Горбачевка приема киирэргэ сорунан туран дьулуспута. Бэрт р кэтэиннэрэн, болдьохтоох кэмэ – от ыйын 20 кнэ ммтэ. Эрдэттэн бэлэмнэммит матырыйаалларын барытын саас-сааынан паапкатыгар уган, Кремльгэ барбыта.