Би?иги Аан Дархаммыт

Уопсайынан, дьон кыалатын йдр, хата бэйэтин оолоругар, аймахтарыгар соччо кыаллыа суоа. Кыра кыыспыт Плеханов аатынан Академияны бтэрэн кэлбитигэр Эргиэн министиэристибэтигэр лээ ылбыттара. Ону миниистир Готовцевка: «Саамай элбэх лэлээх уонна саамай кыра хамнастаах лээ туруор», – диэн эттээ дии. Кыыа ону истэн баран: «Другие устраивают своих чад туда, где много получают. А он наоборот…» – диэбитэ. Кэлин бэйэтэ лэ булан ксптэ, билигин Англияа баар, эмиэ бэйэтэ лэ булунан сылдьар.

– Дьикти баайы дии, атын ханнык дааны салайааччы туунан итинниги истэ илигим. Дьиинэн бэлэмэ рэммэтин, самостоятельнай буоллун диэн эппитэ буолуо. Оттон ити дьон кыалатын йдрн туунан биир тбэлтэни мин тус бэйэм истэн турардаахпын. Сэттэ уонус сыллар бтлэрин диэки, арааа, Михаил Ефимович миниистирдии сылдьар кэмэ эбитэ буолуо, мин быраатым, Чурапчы Мындааайытыгар олохтоох элбэх оолоох учуутал кии, кыра кыыа эмискэ муурдааа ыалдьан ууга-уокка т буолар. Олохтоох балыыаа хирург диэн суох, Чурапчыга илдьиэхтэрин оччотооуга суол-иис эмиэ суох кэмэ. Дьэ трппттэргэ оолорун туугар улахан куттал скр. Ол муна-тэнэ олордохторуна, арай биэрэк рдгэр спортплощадкаа вертолет кэлэн тэр. Быраатым кэргэнин, оотун матасыыкылга олордор да, вертолекка ыга срдэн киирэр. Вертолет туох эрэ таааын тэрэн баран ктр гднн эрэрэ . Ону хаыытаан-ыыытаан, далбаатаан нэиилэ тохтоппуттар. Пилот кабина аанын аан ууор ктрн, Чурапчыга барбатын туунан эппит. Мин дьонум, оолорун тыынын туугар ыксаан, балаыанньаларын йдт, крд-ааттаа сатаабыттарын киилэрэ истибэккэ туораан, тэйэн биэрэллэрин модьуйбут. Ол кэмэ арай вертолет салонун аана аылларын кытта Михаил Ефимович тахсан кэлбит. Тэн дьоммор кэлэн ыйыталаан билэн баран, оону ийэтин кытта суаллык вертолекка ылан, Чурапчыга тттр ктрг дьаайбыт. Аара ктн иэн оолоох дьахтар аттыгар олорон, оо туруга хайдаын кр-истэ, ыйыталаа, сбэ-ама биэрэ испит. Онон оруобуна кини тбээ баар буолан ол оону быыаан-абыраан турардааын дьонум билиэ диэри улахан махталынан ахталлар. Ол кыыс билигин бэйэтэ хас да оолоох ыал ийэтэ буолан Дириэ олорор.

– Ээ, оннук баар эбит дуу? Итинник дьыалаа кини дьэ дьон кыалатын йдчч. Кыаллар буоллаына, хайаан да кмлчч. Оттон ол бэйэтин кыыын т да самостоятельнай буоларга рэппитин иин, онтуката киниэнэ нааа туруору ээ. Ол урут чэ буоллун дааны. Билигин атын кэм, кмлххэ наада, – Дора Никитична тмктээинэ холку, ылыннарыылаах, истээччини бэйэтигэр тардар исти абыла иэйиилээх. – Бырааынньыктарга аймахтарбытын кытта син тмсээччибит. Кыыспыт уон аыын туолбутугар тугу бэлэхтиигин диир. Ону: «Срэим иэйиитин, тапталбын», – диибин. Кырдьык, тугу бэлэхтиибиний диэн толкуйдаан баран, аан манай хооон суруйдум. Дьонум клэллэр. Онтон ыал буолбуппут 40 сылын туолуутугар Михаилга анаан эмиэ хооон суруйдум. Ону: «Эмээхсиним поэт буолаары гыммыт», – диэтэ.

– Тыый, ол хооону крбт кии! – суруналыыс ркйэ тстэ.

– Ээ, черновига манна чугас баар этэ, – хааайка туран кинигэ ыскаабын арыйан, чараас тэтэрээти ылан кэллэ уонна миэстэтигэр олорон эрэ доргуччу ааан барда:

Олохпут бииэнэ оллурдаах да буоллар,

Оох оттунан, оо тртн,

Баччаа диэри бииргэ олорон

Этээ кэлбиппин дьолбунан ааабын.

Манай крсэр тгэммэр

Ыал буолуом да диэбэт этим мин,

Ырааы, ууну тлклн

Ырабын оостор кыах суоа.

Чэпчэки олоу ол сахха

Батыар санаабыт да суоа.

Ас-таас кырыымчык да буоллар,

Кимнэээр дьоллоохпут дэнэрбит.

Тапталбыт кыымынан сирдэтэн,

ктм тахсаммыт холбоон,

Дьоллоох киэ ыллык суолунан

Барыахпыт дэспиппит бииги.

Доорум, рэин салаары,

Омскай куоракка барбыта,

Оттон мин лэит буоламмын

Бороон диэн сиргэ тиийбитим.

Ол курдук с сылбыт ааспыта,

рэин бтэрэн кэлиитэ,

Оля диэн оолоох крстм,

Олохпут саланан барбыта.

Эдьигээн куоракка тиийэммит

Тбктээх кннэри крсбт,

Хоту сир олоо ыараханын

Бары да бииги билбиппит.

Ол онно Танябыт барахсан

Аан манай кн сирин крбтэ,

Балтыбыт Даарыйа батыан

Кс-км, йбл буолбута.

Трт сылы лэлээн бараммыт

Дьокуускай куораты булбуппут,

Комсомол хорохоото, партия байыаа

Дьиээ да кстбэт буолара.

Тбктээх олохпут быыыгар

Дьол, р да баара,

Хомойуу, хоргутуу таарыйар

Саппах да кннэрэ бааллара.

Барытын кэпсиэи ууна бэрт буолуо,

Онон мин кэпсээммин тохтотон,

Бг кммтн таарыйа

Сылааын этиэхпин кллээ.

Олохпут дьоллооун туоута –

Улахан ообут Олябыт,

Татыйык диэн кнд сэгэрбит,

Арылхай кустукпут Максиммыт.

Нап-намыын сиэн кыыспыт Марина,

Кыракый чуорааммыт Катюша,

Тирэхпит, эрэлбит, тапталбыт –

Оолор этээ буоллуннар.

Кммт кэлбитин крсэ,

Дооруом, сиэрдээхтик олоруох,

Бар дьоммут алгыын ылынан,

Эппиэттээн сылааы сыдьаайыах.

Срэх сылааа, санаа иэйиитэ толору этиллэр иирэх тыллардаах, тнн судургу, боростуой да, соччонон исти бтн ыал олоун историята, харахха арыллар хартыына хоооно ама ханнык кн санаалаах, сытыары майгылаах саха киитин кутун туппат, долгуппат буолуой? Кимэ да биллэ-кст сатаабатах, куруук клккэ сылдьыбыт саха омук сэмэй далбар хотуна дьинээх сахалыы уун-киэ санаалаах, уйаас-нарын куттаах-срдээх, сытыары-сымнаас кн майгылаах дьиэ кэргэн амарах ийэтэ, эбэтэ буоларын аныаха диэри истибит-билбит аыйах буолуо.

Дора Никитична, й-санаата аыллан, туох да инигээ-тутулуга суох чугас дьонун, сиэттэрин туунан салгыы кэпсиир. Кини дьиэ кэргэттэрин, олоун туунан исти ахтыыта бииги барыбыт олохпут, историябыт сорото. Бас-кс дьоммут дьиэ кэргэттэрин, хаан уруу аймахтарын бэйэбитигэр сыыара, чугаата тутан кррбт бииги дьиэтээи эйгэбит сыыанын ситимниир, бргтр.

– Улахан сиэммит уон аыын туолан эрэр, 11-и бтэрдэ, рэххэ киирээри сылдьар. Орто сиэн пиэрибэйи бтэрдэ, аыа буолан эрэр. Кырабыт, уолбут оото, гэр сылдьар. Уол, Михаил диэн ааттаах, – Дора Никитична тэтэрээтин арыйбахтыы, эмиэ да ытыынан имэрийэ олордо.

«Ыал ийэтинэн, эр кии дьахтарынан» диэн сахалар мээнээ этиллибэтэх, киэ йдбллээх с номохтоохпут. сктн бииги бас-кс киибит – бастакы президеммит холоонноох доорун, олоун аргыын сахаттан атыны талбыта буоллар, кини норуотун дьинээх уола, патриота буолуо этэ дуо диэн олохпут быыытын-майгытын, омукпут иэрэ-саара санаатын сиэрдээх ыйытыыта скр. Коммунистическай идеология, сэбиэскэй тутул ханнык да конституциятыгар, сокуоннарыгар суруллубатах национальнай республикалар бастакы сэкирэтээрдэрэ хайаан да улахан омуктан ойохтоох буолуохтаахтар диэн -бадах курдук кистэлэ эрээри, олоххо бигэтик туттуллар гэс скээн сылдьыбыта биллэр. Ону туоулуур холобурдар ааспыт олохпутуттан кстллр ртн буолбатах.

Ыал ийэтин итии чэйин астына иэн, сахалыы сайаас кэпсээнин дуоуйа истэн, ыалдьыт, бэйэтэ эмиэ ыал ийэтэ, бг кннээи г билбитэ туохха тмллн сбн иигэр буара, ырыта-сыымайдыы олордо.

Кини иннигэр олорор саха ыалын кннр дьахтарыттан, ийэтиттэн, эбэтиттэн туох да атына суох, ттээх итии чэйдээх, исти, сылаас тыллаах-стх, сахалыы быыылаах-майгылаах, йдх-санаалаах уонна саамай кииэхэ чугаа санаата-оноото, кыалата эмиэ дьиэ иинээи, оо-уруу, кэргэн, аймах-билэ, хаан уруу дьонун тула иэйэр-куойар, хооон айар ааас куттаах-срдээх Дора Никитична киниэхэ, боростуой суруналыыска, итээйбит олоун кэпсээнэ норуот духуобунай баайа-дуола, олох оскуолатыгар бууу-хатыы чаылхай холобура буолар.

Туох суоай кини олорон кэлбит чэпчэкитэ суох уустук, рдккэ дьулуурдаах, тулуурдаах олоун суолун сырдык, киэ аартыгар? Утуу-субуу рэхтэрин бтэрэн, тапталларын, олохторун холбоон ыал буолан, лэ гэр, олох муудараыгар уаарыллыы. Бу судургу ааттаталааыннаах Дора Никитична биографиятыгар саамай уустук, ыарахан миэстэнэн, арааа, олох оскуолатын муудараын кннэтэ крср ыарахаттарын чиэстээхтик туорааын бппэт-бараммат тбктэрэ буолуохтаах. Бэйэтэ хооонугар хоуйбутунуу, лэттэн ордубакка дьиэтигэр кстбэт кэргэнин, дьиэ-уот хааайынын эр кии лэтэ, оо иитиитэ барыта кини намчы санныгар сктэриллибитэ. Маны барытын, бэйэтэ этэринии, «кириэпкэй соус», ол эбэтэр оо эрдэиттэн лээ-хамнаска эриллибит уонна спордунан дьарыктаммыт буолан тулуйбута. Бэйэтин тустаах лэтэ, ону таынан нэилиэнньэ олоун-дьааын быаарсар ким да ыйааа-дьаала суох киниэхэ сономмут эбээинээ, дьон ордугургуур хатыылаах тыла-, дьиэтээи лэ, оо-уруу кртэ-истиитэ – бу барыта мунньуллубут эт-хаан, й-санаа, ньиэрбэ ыар сгээрин уйуу диэн дьинээх олох оскуолата, кытаанах экзамена, муудараа буолбатах дуо?