Дубянецкі

Чацьвёртая старонка вокладкі – зялёная. Зьверху зьлева – цана: “2р. 25 к.” Ніжэй яе – прадаўгаваты штамп з тэкстам на два радкі: “С 1.І.1961 года цена – р. 23 к.” Над гэтым штампам, за якім стаіць праведзеная ў названым годзе грашовая рэформа, пастаўлены справа ўтрая карацейшы штэмпель-аплявуха аўтару ўсёй нашай нацыянальнай культуры: “Новая цана – р. 10 к.” Гэта ўцэньвалі нават Караткевіча.

Самы ніз вокладкі ўпрыгожаны набраным 10 кеглем тэкстам: “Дзяржаўнае выдавецтва БССР. Мінск 1958”.

Цёмна-зялёны ледэрын “карэньчыка” выходзіць на 2-4 старонкі вокладкі недзе на міліметраў 11-12.

Тытульная старонка — у два колеры. Перш за ўсё кідаецца ў вочы назва, надрукаваная зялёнай фарбаю. Над ёю поўнае імя і прозьвішча аўтара. Пад ёю – слова: “Вершы”. Адно і другое – чорным. Пад словам “Вершы” – зялёная невялічкая кветка. Усё гэта не набрана, а намалявана. Зьнізу набрана выдавецтва, рэдакцыя, горад і год.

Усяго ў кнізе 72 старонкі. Першая – тытул, другая – 19 радкоў бібліяграфічнай даведкі (7 абзацаў: 2, 3, 2, 2, 5, 3, 2 радкі), з трэцяй па 67-ю старонкі надрукавана 35 вершаў зборніка, 68-69-я старонкі – “зьмест” яго. На 70-й старонцы – “выходныя зьвесткі”, на 71-й надрукаваны ў пяць радкоў аўтар, назва зборніка і выдавецт­ва на рускай мове. Апошнюю старонку “займае” зварот да чытачоў дасылаць у выдавецтва “свае водгукі і ўражаньні ад гэтай кнігі”.

Рэдактар зборніка – А. Бялевіч, мастацкі рэдактар – Л. Прагін, тэхнічны рэдактар – І. Славянін, карэктар – А. Фёдарава.

Таўро цэнзара мае № АТ 03089. Яно адкрывае асноўную частку выходных зьвестак: “Падп. да друку 19/V 1958 г. Тыраж 3 000 экз. Фармат 70х108/32

Фіз. друк. арк. 2, 25. Ум. друк. арк. 3, 08. Ул.-выд. арк. 2, 31. зак. 149.

Цана 2 руб. 25 кап.”

Гэтая частка зьвестак займае цэнтральнае месца іх і адбіта ад пералічаных прозьвішчаў і друкарні тоненькай лінеечкай.

“Друкарня імя Сталіна, Мінск, праспект імя Сталіна, 105.”

“Імя Сталіна” дадзена яшчэ адзін раз – у адрасе выдавецтва, што прыведзены ў звароце да чытачоў. Вось толькі няма і не магло быць яго ў аўтарскіх тэкстах!

На ўсялякі выпадак перапішу сюды ўвесь паэтычны зьмест зборніка: На пачатку дарог – 3, Спадарожніку зямлі – 7, Партызанская балада – 8, Заяц варыць піва – 12, Орша – 13, Вадарод – 16, Сырцовыя цагліны – 18, ***Стаю ўначы ў завіруху – 20, Песьня шафёра – 21, Як размаўляюць зьвяры і птушкі – 23, У жніўны дзень (Жарт) – 24, З падсьветам – 25, Праменьчык – 26, Паўлюк Багрым – 27, Цяга – 32, Ялінка – 35, Дзеці – 36, Жаданы госьць – 38, Лісьце – 40, Бацькаўшчына – 41, Балада пра паўстанца ваўкалаку – 43, Машэка – 46, ***У дняпроўскіх хвалях, бы ў калысцы – 48, Дзед Цыпрук, вартаўнік калгаснага стаўка – 49, ***На паўстанках, засыпаных лісьцем бярозавым – 50, Рута ў халоднай расе – 51, Эмігранты – 52, Гісторыя з першым каханьнем – 53, У тую ноч – 54, Бабіна лета – 56, Начлег – 57, ***У векавечнай бацькаўшчыне клёны – 58, Зімняя элегія – 59, Размова з Кіева-Пячэрскім сланом – 62, Матчына душа – 65.”

На старонцы 8 і 50 вершы з прысьвячэньнямі: “памяці Арцём’евай” і “А. І. Бялецкаму”.

Да верша “Паўлюк Багрым” дадзена аўтарская падрадкоўная зноска: “Славуты беларускі пясняр ХІХ стагоддзя, які ўдзельнічаў у Крошынскім паўстанні 1828 году, правёў дваццаць пяць год у салдатчыне і дажываў свой век у адзіноце”.

У мяне экземпляр зборніка, які быў у руках самога аўтара. Ён падправіў верш “У тую ноч”: пасьля 16-га радка выкінуў чатыры радкі, а яшчэ праз чатыры – зноў апускае чатыры.

Трэба памятаць пра гэта, і пры падрыхтоўцы да наступных выданьняў – улічваць, гэта ж аўтарская воля! Гэтая праўка яшчэ раз сьведчыць, у якім напрамку сталеў наш славуты Караткевіч.

У канцы кнігі, па “Зьмесьце”, ёсьць таксама аўтарскія паметкі, зробленыя простым алоўкам: “птушкі” перад названым, праўленым, вершам, а таксама перад вершамі “Заяц варыць піва” і “Лісьце”. Апошняя “птушка” двойчы выкрасьлена карэктурнымі знакамі. У самой кнізе “птушачка” пастаўлена толькі перад “зайцам, што варыць піва”.

І яшчэ адна “заўвага”. На форзацы, наклееным на другую старонку пераплёту, у верхнім левым ражку, – экслібрыс аўтара: на шэрым вертыкальным прамавугольніку 60х92 мм – старажытны воін на кані. У правай выцягнутай да адказу руцэ воіна – лук, левай рукою воін нацягнуў ужо – таксама да адказу – цеціву, вось-вось паляціць на ўсход баявая страла ў стан ворагаў беларускага народу. За гэтай стралою будуць пушчаны яшчэ і яшчэ, бо поўны калчан іх у воіна. Не падвядзе і конь. Так і бачыш яго палкае жаданьне ляцець на ворага. Шыя яго выгнулася дугою, галава падагнутая ледзь не да грудзей, шырока расстаўленыя заднія ногі з выкінутай наперад праваю з іх. Як у галопе, ускінутыя наперад абедзь­ве пярэднія нагі. Прыгожы конскі хвост сягае аж да зямлі. Словы “Ex Libris” зьмешчаныя на стужцы за сьпіною воіна – вертыкальна, ад конскага крупа да башлыка, што на галаве воіна. Гэтая выява вельмі пасуе духу шмат якіх твораў зборніка, асабліва духу верша “матчына душа”. У ніжняй частцы надпіс, што адказвае на пытаньне “Чый?” – Ул. Караткевіча”.

Можа, калі-небудзь больш уважліва пагляджу на ўвесь зборнік, на яго зьмест. А цяпер пакуль бяру ў рукі другую кнігу – “Маю іліяду”. Гэта шостая кніга выдадзеных твораў Караткевіча. Паміж першай ягонай кнігай і гэтай ужо былі і адхіленыя цэнзураю кнігі, як, напрыклад “Леаніды ня вернуцца да зямлі”.

Я люблю гэты зборнік – “Мая Іліяда”. Выдадзены ён ужо сапраўды раскошна. Паводле жаданьня аўтара фармат захаваны абедзьвюх яго папярэдніх паэтычных кніг – “Матчынай душы” і “Вячэрніх ветразяў”. Кнігу афармляў улюбёны ў Караткевічаву творчасьць мастак Валодзя басалыга. Караткевіч таксама любіў і высока цаніў наскрозь беларускую творчасьць братоў Басалыгаў.

Кніга забясьпечаная цікавай супервокладкай: на абедзьвюх зьнешніх старонках яе паўторана адна чорна-белая графічная ілюстрацыя, поўная сімволікі, да якой заўсёды зьвяртаецца гэты цудоўны мастак. Аднак варта больш-менш уважліва прыгледзецца да гэтай гравюры, як адразу кінецца ў вочы неадпаведнасьць колераў на абедзьвюх яе выявах: выкарыстаны метад вывараткі – усюды, дзе на адной чорны колер, на другой белы і наадварот. Такім чынам, фон гравюры на першай старонцы атрымаўся белы, на другой – чорны.

Імя і прозьвішча аўтара і назва кнігі наборнымі шрыфтамі адціснуты залатымі літарамі на першай старонцы над графічным квадратам. Над “супрацьлеглым” квадратам значна драбнейшым шрыфтам у адзін радок надрукавана “Выдавецтва “Беларусь”. Мінск 1969”. На “карэньчыку” стаіць уздоўж імя і прозьвішча аўтара і зьверху нібыта шасьціпялёсткавая кветачка. Усе надпісы – “залатыя”, з вялікіх літараў.

Пераплёт чорны, калянкоравы. Ні першая, ні чацьвёртая старонка яго не аформленыя зусім. Толькі на “карэньчыку” строгім шрыфтом адціснуты “серабром” імя і прозьвішча аўтара і назва зборніка. Абедзьве гэтыя часткі “тэксту” разьдзеленыя такой самай “нібы кветкай”, адціснутай таксама залатой фарбаю.

Кніга складаецца з шасьці разьдзелаў: “Зямля журбы” (8-31), “Старыя сувоі” (32-49), “Калі памірае каханьне” (50-73), “Інга і Марыя” (74-101), “Таўрыда” (102-149), “Вяртаньне” (150-185). Па тым, як усе яны пададзены, добра відаць, што мастак меў самае непасрэднае дачыненьне да канструяваньня кнігі. Кожны разьдзел пачынаецца з цотнай старонкі, якая зьяўляецца шмуцтытулам, з набранай на ёй адной толькі назвай разьдзелу. Усе наступныя за шмуцтытуламі старонкі – гэта паласныя гравюры-алегорыі, на адвароце якіх заўсёды пачынаецца набор першых вершаў разьдзелаў. Зразумела, што ў такім выпадку мастак ня раз падаваў аўтару каманды: “Выкінуць!”, “Дапісаць!”.