Кэм кэрэ?иттэрэ

Бэ?ис ирдэбил оло?у анаарар к?р?? уларыйыытыгар сытар. Ол эбэтэр ки?и оло?о диэн ки?киниир киэ? куйаар эйгэтиттэн ситим тарпыт кут сайдыыта буолар диэн т?р?т ?йб?т?н-билиибитин са?алыы сайыннарыы. Материалистыы мас курдук судургутук оло?у анаарыы т?м?гэр ки?и оло?ун ураты кистэлэ? анала суураллар, суолтата намтыыр, бэйэни салайынар кыа?а кыа?ыланар. Оттон т?р?т сахалыы ?йд?б?ллэринэн ырыттахха, ки?и ис кыа?а – бараммат к?нд? бар?а. Ону тута сылдьар буолан саха ыччата барытыгар дьо?урдаах, атын омуктар ыччаттарыгар к??н?н т??эн биэрбэт. Оннук к????гэр к????, кыа?ар кыа?ы, эрчимигэр эрчими эбинэр буолан, саха ыччата оччугуйтан да улаханы ??скэтэр, та?аарар кэскиллээх. Онон «кыра-хара омукпут» диэн бэйэни сэнэнииттэн тардыныахха, ыччаппыт кэскилин та?нарымыахха. Суорун Омоллоон саханы «куттас омук» диэн эппит да буолла?ына, кини, араа?а, т?р?т кыа?ын батталга киэптэтэн, хас репрессия аайы к???рээн, алаа?ыгар б?гэн ордубут дьонун а?ынан эппитэ буолуо. Куттас, кутуйах хороонун кэ?этэр омук маннык ?с м?л?й??н квадратнай километр тухары тайаан сытар сири иччилээн, олох-дьа?ах тэринэн иитиллэн олоруо суох этэ. Би?иги курдук ахсааннаах уонна онуоха дь??рэтэ суох киэ? сирдээх омук б?т?н аан дойду ?рд?нэн суох. Айыл?ата тыйы?ын этэ да барыллыбат. Онон си?нэриилээх, сэнээ?иннээх сы?ыа??а киирэн биэрэр ончу сатаммат. Хата, т?тт?р?т?н, дьэ эбии сэтэрэн, дьэ эбии кэ?ээн кимиилээхтик киирсэн и?иллиэхтээх. Ол курдук саха интеллигенцията быы?ык кэмнэргэ туруорсуулаах буолара. Бу кинигэ эмиэ ол кэрэ?итинэн буолар.

Алтыс ирдэбил Одун хаан о?о?уутун, Чы?ыс хаан ыйаа?ын туту?уу к?рэ?эр к?ст?р. Ол эбэтэр омук бы?ыытынан бэйэ бодотун, аналын туту?ар кыахпытын тургутуу. Этиллибитин курдук, а?а?ас эйгэ?э тар?анан хаалыахха с?п, олорор сирбитигэр элбэх дьон аа?наан кэлиэхтэрин с?п, иинэ?эс, му?кук ыччаттанан кэрэгэй кэскиллэниэххэ с?п. Бу барыта Одун хаан о?о?уутун, Чы?ыс хаан ыйаа?ын ситэри ?йд??б?кк? та?нарбыт содулугар арыллар ?л?? ма?алайдара. Ки?и аймах к?н сирин дьоллоох иччитэ буолан айыллыбыт аналлаах. Ол тэ?э саха омукка ананыллыбыт кыталыктаах кырдаллардаах хотугу дойду туругун ту?угар сахалар ?рд?к эппиэтинэ?и с?гэллэр. Ол да и?ин айыл?а харыстабылын дьаны?ан туруула?абыт, саамай ыалдьар, сомо?оло?ор чопчубут онно иитиллэр. Айыл?а ч?л туругуттан сиэттэрэн олохпут уйгута, дьыл?абыт о?о?уута т??рэх тэбэр. Онон суверенитет диэн угуйуулаах к???л туруга айыл?аны харыстаа?ынтан са?аламмыта уонна кииннэммитэ. Иитиллэр ийэ эйгэбитин та?нарбатахпытына, Иэйэхсиппит кэлэйиэ суо?а, Айыы?ыппыт арчылыы сылдьыа. Оччо?о кэхтии, иинии ыар тыына би?игини тумнуо. Айыл?а тыынынан тыыннанан хас биирдиибит ?йэтэ у?уо, омук кэскилэ кэтириэ.

Сэттис ирдэбил – ба?ылыыр былаас уларыйыыларыгар туруула?ыы. Ки?и аймах историятын анааран к?рд?хх?, т???л??х элбэх государстволар ??скээбиттэрэй уонна сууллубуттарай? Оттон кыахтаах омуктар са?а хаан эбинэн, ааттарын салгыы салайан, ?сс? к????рэн и?эр буолар эбиттэр. Саха да саха ааттаммыта т?? былыргыттан. Хаста да дь???н кубулуйан, олох стратегиятын уларытан, бу с??рбэ биирис ?йэ?э ?ктэннэхпит уонна салгыы сайдыы стратегиятын тобулабыт. Билигин Россия учуонайдара саханы пассионарнай омук диэн билинэллэр. Саха стратегиятын биир уратытынан ба?ылыыр былааска сыстан, онтон кыах ыларга дьулу?уу буолар. Онтон сибикилээтэххэ, былаас да, государство да араастык уларыйдахтарына, са?а кыах ??ск??р?гэр эрэл баар. Ха?ан ба?арар араас уларыйыыларга омук ч?мч?к?л?р? ?с а?ыы хайдаллар: уруккуну туту?ааччылар, уруккуну утарсааччылар уонна орто с??р?г? туту?ааччылар. Саха ортону ордорор, ол с?ннь?н була сатыыр м?кк??р к?рэ?эр сыы?а-халты да туттунуон с?п. Ба?ылыыр, тастан со?номмут былааска т?р?л?мм?т о?ус курдук сиэтиллэр майгы-сигили би?иэхэ олохсуйбатах. Ол да и?ин ис к???ллээх буолан, баччалаах киэ?, тыйыс сиргэ тар?анан, туспа буруо та?ааран ураты омук аатын ылан олордохпут. Оттон кэлэн и?эр далаа?ыннаах уларыйыыларга быы?ык кэм?э мунньуммут уопуппутун ымпыктаан-чымпыктаан ырытан, сыы?атын-халтытын ыл?аан, туруула?ар ньымалары чопчулуох тустаахпыт. Оннук сыалы-соругу туруоран, бу кинигэни кэлэр кэрдиис к?л??нэ ыччатыгар уунабыт.

Кэнэ?э?ин-кэнэ?эс ки?и аймах омугунан буолбакка, ?й-санаа, майгы-сигили кылааннаахтарынан салайтарар кэмнэрэ ??н???э. Оччо?о эрэ сирдээ?и олох силигилиир кыахтаныа?а. Онно дьо?уннаах дуо?унастарга, иилиир-са?алыыр т?м?к бы?аарыылары ылынар тэриллиилэргэ саха ыччата к??н?нэн кыттарыгар эрэллээхпин. То?о диэтэххэ, би?иги курдук айыл?а эриирдээх ирдэбилин этигэр-хааныгар и?эрэн, эйэ?эс, сайа?ас, ньыгыл уйул?аламмыт омук суох. Би?иги курдук к???л ту?а диэн то?ортон-хатартан толлубатах омук суох. Би?иги курдук а?а?ас киэ??э тарды?ар, аан дойду та?ымынан ?т??н?, сырдыгы, кэрэни ыраланар омук суох. Би?иги курдук быста-быста сал?анарга ??р?йэх буолбут, ба?ылыыр омуктар быыстарыгар бэйэ бодотун ?йэлэри курдаттаан ы?ыктыбатах омук суох. Би?иги курдук Киэ? Куйаар та?аратыгар с?г?р?йэр, айыл?а?а дь??рэлээх ки?и аймах ки?илии майгытын ??скэппит итэ?элин та?нарбатах омук суох. Онон би?иги ис турукпут ыраас, аньыы, сэт-сэлээн мунньуллубатах, ол аата айыл?аттан да, ки?и аймахтан да иэстэбил т?р??тэ суох. Хата ки?и аймах алгыстаах ?т??н? к??тэр эрэл санаата тус хоту ту?аайыллар. Ол аата, би?иэхэ, сахаларга, хотугу дойду хо?уун, дьо?ун олохтоохторугар.

?б?гэ ?гэ?инэн, ?лб?т с?бэни омук бэйэтэ эрэ сити?эр. Туораттан кэлэн абыраабыт, ?р? тардыбыт суох. Ар?ааттан-со?урууттан ?рэр хахсаат тыал астар ту?а биллибэт. Онон хотугу муора хонно?ор хор?ойбут саха омук дьыл?ата былыргыттан быйылгыга да, кэнэ?эски да ?тт?гэр иитэн та?аарбыт сайдам са?а к?л??нэтиттэн, ??нэр ыччатыттан тутулуктаах. Иитиллибит – иэстээх.

У.А. Винокурова,

«К?л??нэ ситимэ быстыбатын,

утум быстыбатын ту?угар» кинигэ (2009)

киирии тылыттан

САХА НЬУРГУНА ДЬ?Г??Р СУРКУОП

Туругу, соругу атыннык к?р?????

Саха ?р?сп??б?л?кэтин с??с сылын кэрдии?э б?тт??н дойду уустук ?йэтин – ?ксэ будул?аннаах, атаанна?ыылаах, алдьатыылаах А?а дойдуну к?м?ск??р сэриилээх, ол кэннэ ???ээ ?кс?й??лээх, онтон былаас эстиилээх, та?нары т????лээх, кэли??и кэм?э са?аттан ?н?йэ сатаа?ыннаах иннэ-кэннэ биллибэт кэмигэр т?бэстэ.

Бу били??и кэм уратыта – Арассыыйабыт инники к?р??тэ чопчута суох, сайдыы суолугар киирбиппит к?ст?бэт. Ол да буоллар, Сахабыт Сиригэр ?р?сп??б?л?кэлээх омук хайаан да кэскили к?р??лээх, сыаллаах-соруктаах буоларбыт эрэйиллэр.

Баар бала?ыанньаны анааран, кы?ал?аны аа?ар-суоттуур хара?ынан к?р?н, с?бэни т?мэн, уопсай ?йд?б?л ??скэттэхпитинэ – иннибит диэки эрэллээхтик хамсаныахпыт.

Салгыы тус бэйэм санаабын, толкуйдаан та?аарбыт тобулбун дьон-сэргэ бол?омтотугар ту?аайабын.

Сир баайын хостоо?унугар – харыстабыллаах сы?ыаны

Саха сиригэр сир баайын хостооччулар тулалыыр айыл?а?а хоромньута, олохтоохторго охсуута суох ?лэлиэхтээхтэр. Би?иэхэ ?лэлиир аан дойдуттан капитал кыттыгастаах корпорациялартан холбо?уктаах омуктар ылыммыт экология?а стандартарын туту?ан ?лэлииллэрин ирдиир кэммит кэллэ.

Б?л?? уутун киртийиитэ, Саха сирин ар?аа ?тт?н экологията аан дойдуга б?д??н?р?нэн биллэр аламаас уонна нефть-газ корпорацияларын айыл?а?а сы?ыаннарыттан тутулуктаах. Кинилэр уонна чох корпорацията, кы?ыл, ?р?? к?м???, сурьманы, тимир таа?ын хостуур улахан хампаанньалар бары цивилизациялаах дойдулар та?ымнарынан экология ирдэбилин туту?ууга ыраас барыыстарыттан уон быры?ыан кэри?ин, онтон да ?рд?г? ту?аайыах тустаахтар.

Олохтоох былаас, эко-актыбыыстар уонна уопсастыбанньыктар ?йд??хт?к уонна сатабыллаахтык иннилэригэр тирээн турар соругунан экология нуормаларын уонна сир баайын хостоо?у??а харыстабыллаах сы?ыан ирдэбилин туруорсаллара с?пт??х.

Хотугу сир экономикатын са?а к?р??э ??ск??хтээх

Би?иги Сахабыт сирин уратыта – аан дойдуга б?д???нэн биллэр алмаас, нефть, газ, чох корпорациялара баар да буоллаллар, бу к?м?с хостоо?уна ?р? к?пп?с гыммыт кэмэ да кэллэр, бэйэтэ олохтоох бырамыысыланна?а суох кэриэтэ олороругар буолар. Олохтоох бырамыысыланнас б?т?н министиэристибэтэ баар буола сылдьыбыт сэбиэскэй кэмин санаан кэлэр то?оостоох буолла.

Урбааны кэ?этэри уонна са?а о?орон та?аарыыны ??скэтэри к???л??р дьа?аллар ситэ к?дь???э суохтар. Тутуу индустрията к?рд?р?н туран м?лт??т?. Алдан, онноо?ор Нерюнгри олохтоох о?орон та?аарар тэрилтэлэрэ ситэ кыа?ыран испэттэр. АЛРОСА салайар аппараата Мирнэйтэн Новосибирскайга дьи?э, с?б? суохтук к???р?лл????ттэн Мирнэй, Удачнай, Айхал куораттар алмаас корпорациятыгар ?лэлээбэт атын олохтоохторо быра?ыллан хааллылар. Киин куораппытыгар – Дьокуускайга ??нэн и?эр ?лэ?ит ыччат бэйэтин дохуот киллэринэр дьарыгын тэринэрин к???л??р толкуйдары тобулуохтаахпыт. Ону тобулан ?лэ миэстэтин, са?а дохуоттаах дьарык к?р??нэрин элбиирин сити?иллиэхтээх.

Олохтоох бырамыысыланнас, урбаан, бэйэ о?орон та?аарыыта кыа?ын ыларыгар усулуобуйа, ?й?б?л суо?ун тэ?э.

Сир баайын хостуур улахан хампаанньалар о?орон та?аарыылара кэ?ээн, барыыстара быдан б?д????н и?эр. Ону тэ?э кинилэр салалталара олохтоох дьонтон тэйэн и?эр.

Т??? да са?а бас билээччилээх, са?а салалталаах буолбуттарын и?ин, хас биирдии б?д?? корпорациялары, улахан хампаанньалары Саха сирин дьонугар-сэргэтигэр сирэйдэринэн хайы?ыннарар сыалы-соругу туруорунуо?у?.

Би?иги сирбитигэр а?ардас АЛРОСА эрэ баар буолбатах. «Транснефть», «Газпром», «Сургутнефтегаз» курдук аан дойду ырыынагар тарбахха баттанааччылар эмиэ бааллар. Чо?у хостооччулар эмиэ аан дойдуга тахсыылаахтар. К?нд? таа?ы, к?м??? хостооччулар сэбиэскэй кэмнээ?и к?рд?р??н? а?ардылар, барыстара ба?аам – к?м?л???р иэстээхтэр. Бары Саха сирин сайдыытыгар кытты?ар кыахтаахтар.