Кэм кэрэ?иттэрэ

Мин а?ам биэрбит пла?ын б?р?нээт, дьиэм диэки т???нэн кэбистим. К??стээх дохсун ардах т??эн ньирилэттэ, тыал улам эбиллэн, силлиэ?э кубулуйда. Си?и бы?а барыыбар иннибэр-кэннибэр мас б??? охтон барчаланна. Нэ?иилэ этэ??э м?чч?-хаччы т??эн, хонууга та?ыстым. Б????лэккэ тиийбитим пиэрмэ дьиэлэрин сарайдарын силлиэ тыал к?т?тэн, ?лт? сынньан кэбиспит этэ.

Ийэм Зинаида Александровна Токуева К??кэйтэн т?р?ттээх. Манна да?атан а?ыннахха, ити сиртэн уонтан тахса учуонай, билим дуоктара, академик, ол и?игэр фольклорист В.В. Илларионов, этнограф Р.И. Бравина, экономист Е.Г. Егоров, о.д.а. тахсыбыттара. ?р?сп??б?л?кэ вице-бэрэсидьиэнинэн ?лэлээбит А.К. Акимов эмиэ онтон т?р?ттээх. Ийэм ийэтинэн т?р?ттэрэ Крыжановскайдар. Макар Крыжановскай диэн кини таайа. Т?рд?лэрэ Польша?а бастаанньа кэнниттэн к?ск? кэлбит ки?и. Икки бырааттыылартан биирэ болдьо?о б?тэн, дойдутугар т?нн?б?т. Икки?э католик итэ?эллээх ки?и, анал к???л ылан, «туора урдус» кыы?ын ойох ылар. Бэйэтэ уус идэлээх ки?и эбит. Дьэ, кинилэртэн Крыжановскайдар тэнийэллэр.

Ийэм т?рд? Ойуун уу?а диэн ааттаналлара. Ааттаммат кырдьа?астар бааллар дииллэрэ. ?рт уота кинилэр бэйэлээх эргиирдэрин сиэбэт эбит, дьон тиистэрэ ыарыйда?ына к?рд???н-аатта?ан туран, кыра ма?ы эмти тардан ылан эмтэнэллэрэ ??? диэн кэпсээччилэр. Сэттэ о?о т?р??т???нэ ??э ойуун, т??рдэ мас, тимир уустара буолаллар эбит. Эбэтэр сэттэттэн т??рдэ – ойуун, ??э – уус. Сэрии сут-кураан сыллара мэ?эйдээн, а?ата ?л?н, сэттис кылаа?ын ситэ б?тэрбэтэх. Ол эрээри ??рэ?эр олус дьо?урдаах эбит. Айыл?аттан талааннаах, ?ч?гэй куоластаах ырыа?ыт буолан, 1957 сыллаахха Москва?а Аан дойдутаа?ы ыччаттар фестивалларыгар кыттыыны ылар дьолломмута. Биир дойдулаа?а, саха с?д? ки?итэ С.А. Зверев-Кыыл Уола Туйаарыма Куо тойугун толорорго бэлэмнээн илдьэ барбыт. Ийэбит кинигэни таптаан аа?ара, би?игини о?о эрдэхпититтэн эмиэ аа?арга ??рэппитэ. «Молодая гвардия», «Подвиг», «Смена», «Советский Экран», «Охота», «Роман-газета», «Хотугу сулус» сурунааллары, элбэх ха?ыаты суруйтарара. Почта?а би?иги т??лбэ?э баар сурутуу 90 быры?ыана би?иэнэ буолара. Нууччалыы ?ч?гэйдик са?арара, элбэх частушкалары билэрэ, сцена?а ыллыыра. Ордук с?б?лээн «Катюша» уонна «Капитан Гастелло» ырыалары толороро. Т?р?пп?ттэрбит би?игини киинэ?э илдьэ сылдьаллара. Ийэм дь??гэлэрэ, эмээхситтэр к?рд????лэринэн, киинэ са?атын тылбаастыы олорооччу. Кини аахпытын, истибитин ?й?гэр умнубаттыы хатыыр дьо?урдаа?а. Дневник сурунарыгар дьон аатын, араас сыыппаралары бэлиэтэнэн и?эр, хос-хос хатылаан ?й?гэр хатыыр дьо?урун сайыннарар-эрчийэр идэлээ?э. Урутаан эттэххэ, кыы?ыгар Наташа?а а?ыс уон а?ыс саа?ыгар диэри олорон, к?н ?йд??х сылдьан, олохтон бараахтаабыта.

Уон алта саастаахпар, ийэбит огдообо хаалбыта. 1981 сыллаахха к???н, атырдьах ыйын б?т??тэ, а?абыт т??рт уон а?ыс саа?ыгар Элгээйиттэн мотоцикл коляскатын, буочука бензини тиэйэн и?эн, к??стээх тыаллаах, долгуннаах к?н эбэ?э ууга былдьаммыта. Дьи?эр, кини уу?ут ки?и этэ, Б?л?? эбэни т?тт?р?-таары харбыыр идэлээ?э. Илиитин дэ?нээбит буолан, «Вихри» а?аар эрэ илиитинэн салайа сылдьыбыт этэ. «Кэлэн ылан бардылар…» – диэбитэ оччолорго ийэм. А?ыс о?отун со?ото?ун иитэр-улаатыннарар, ??рэттэрэр кы?ал?а?а т?бэспитэ.

– Оччо?о, эн, олдьот сааскыттан ыла бэйэ? иннигин эрэ буолбакка, дьиэ кэргэн б?т?нн??т?н ту?угар кы?алла-м??эллэ, дьиэ ?лэтин-хамна?ын барытын дьа?айа ??рэммит эбиккин. Кыра эрдэххиттэн хар ?лэ?э бу?ан-хатан, спордунан дьарыктанан, эт-хаан ?тт?нэн сайдыылаах, ыарахантан толлубат ки?и буолан, ?рд?к ??рэххэ ха?ан киирбиккиний?

– Ийэбитигэр к?м?л???н, с????, хотон, дьиэ ис-тас ?лэтин бэйэбит к?р?рб?т. Оскуола?а ?ч?гэйдик ??рэммиппинэн, СГУ ГРФ ??рэ?эр туттарсарбар аттестатым баала ?рд?к буолан, т??рт экзаментан иккитин эрэ туттаран киирбитим. Инньэ гынан, абитуриенныыр сайыммар университет тутар-?р?м??нн??р учаастагар кровельщиктаан, хамнас ылан эбиммитим.

Сиэйэ?э 9—10 кылаастарга ??рэнэрбэр Василий Ананьев-Чороонноох Ба?ылай уонна Игорь Дмитриевич, кмс, эрчийбиттэрэ. Уаров Ванялаа?ы кытары Тойбохойунан, Элгээйинэн, совхоз, оройуон уонна араас ыаллыы улуустар хамаандаларын кытары к?рэхтэ?иилэргэ кыттарбыт. Онтон оскуоланы ситии?иилээхтик б?тэрэн, СГУ ГРФ-гар ??рэххэ киирбитим. Университекка ??рэ?им быы?ыгар Александр Тыасытов уонна «Спартак» кулуупка Артур Кравченко тренердэргэ дьарыктаммытым. Саха сирин с??мэрдэммит хамаандатыгар Союз улахан куораттарыгар элбэх к?рэхтэ?иилэргэ кыттыбытым. Саамай улахан сити?иим – Б?т?н Союзтаа?ы турнирга иккис миэстэ?э тахсыбытым. Бокса?а ССРС спорка маастарыгар хандьыдаат буолбутум. Маастар нуорматын армия?а барарбынан толорбокко хаалбытым.

Галялыын 1983 с. ыал буолбуппут. I-кы курсу б?тэрбиппит кэннэ армия?а ылбыттара. СГУ бронята у?уллан, 150 студент бары бииргэ барбыппыт. Биир курска ??рэнэр уолаттарым О?отоойоп Сэмэн, Луковцев Ганя, Кривошапкин Игорь, Винокуров Владик о.д.а. бааллара. Сэмэнниин биир взводка т?бэспиппит. ?ч?гэйдик сулууспалаабыппыт. Монголия?а артиллерийскай полк танковай дивизиятыгар сулууспалаабытым. Комсорг, взвод командирын солбуйааччы буолбутум. Бииргэ сулууспалыыр уолаттарбытыттан Игорь Дудо диэн молдован уола: «Миэхэ кэли?, барыгытын виноградынан, яблоконан к?нд?л??м!» – диэн ки?иргиирэ. Атын да?аны со?уруу дойду Кавказ, Украина уолаттара киниттэн хаалсыбаттар этэ. Онно биирдэ мин кы?ыйан: «Онтон мин э?иги ити фрукта?ытын самородок к?м?скэ б?т?н вагонунан, састаабынан атыыла?ан ылыахпын с?п!» – диэн к??скэ эппиппин кулгаа?ым эрэ истэн хаалла. Дьоннорум киэптэтэн, бары са?ата суох баран хааллылар. Онтон киэ?э утуйаары сытан: «Бэйи эрэ, мин то?о ити курдук эттим? Сымыйаччы курдук к?ст?бэт инниттэн тугу эрэ толкуйданнахпына сатаныы?ы… Арай геолог буолбакка, хайа инженерин идэтин ыллахпына, кырдьык да к?м?с хостуохпун с?п ээ,» – диэн ону-маны эргитэ санаатым. Уонна ити армия?а сылдьан илдьиритэн толкуйдаабыт санаабын олоххо киллэрэргэ бы?аарыммытым.

Сулууспаттан дойдубар кэлэн баран, ГРФ-тан докумуоммун т?тт?р? ыламмын, ИТФ-га горняк идэтигэр биэрдим. ??рэ?им арааста?ыытын 18 предмети биир ый и?игэр са?алыы сити?иилээхтик туттараммын, ?рдэтиилээх стипендия?а к?ст?м. Галя ??рэ?ин б?тэрэн, Томпо Нежданинскай руднигар ?лэ?э анаммыта. Онон мин заочно кэтэхтэн ??рэххэ к?сп?т?м. Ма?най шахта?а крепильщик ??рэнээччитинэн, онтон бэрт сотору крепильщигынан ?лэбин са?алаабытым. Саха ки?итэ шахтердары кытары бииргэ ?лэлииригэр кинилэри ?лэ?э сатабылынан, ?й?нэн биитэр к????нэн лаппа ба?ыйар буолла?ына, тэ??э сылдьар кыахтаах. Мин кэллэктииби кытары уопсай тылы булан, проходчигынан ?лэ?э ылалларыгар кэпсэппитим. Бастаан уоппуска?а барбыт ?лэ?ити солбуйан ?лэлээн барбытым. Кыайар-хотор буоламмын, к??скэ ?лэлиирим, иннэ гынан оло?урбут нормативтарын а?аран кэби?эммин, ?рдэтэннэр, бииргэ ?лэлиир дьоммуттан кынчарылла сылдьыбытым. Оччолорго кинилэр хамнастара 1200 солк. тиийэрэ. 4 сыл и?игэр бэ?ис разрядтаах проходчик буола ??мм?т?м. Онтон икки сыл дэлби тэптэриигэ к???н ?лэлээн, эмиэ бэ?ис разряды ылбытым. Ити курдук араас омук дьонун ортотугар инники к????э сылдьыбытым. Кэлин шахта?а бииргэ ?лэлээбит дьонум «быстах крепильщиктыырыгар 50-нуу шпуру со?ото?ун о?орор этэ, ону би?и эккирэтэн а?аарыгар да тиийбэт этибит» диэн кэпсииллэр эбит этэ.

Шахта?а ?лэлии сылдьан, отсыпной сынньала?мытыгар утуйбакка бултуу барарбыт. Анциферов э?ин диэн нуучча, хохол уолаттарын кытары куобахтыырбыт. Кинилэртэн элбэххэ ??рэммитим. Холобур куоба?ы би?иги курдук истэри-??стэри с?гэ сылдьыбакка, сонно тириитин ньылбы тардан и?ин ороон, хол-буут арааран, м????чч?ккэ уган кэби?эллэрэ. Амурскай уобаластан, Читаттан сылдьар уолаттар балыгы астыыллара эмиэ олох атын этэ. Сонно хатырыктаан, и?ин хостоон сууйан, туу?аан кэби?эллэр. Алдан салаата Тырыга таба, тайах, чубуку бултуурбут. Булчут а?ыйах буолан, лицензия?а тиксэрбит. Булт этин лаабыстыыллара эмиэ уратылаа?а. Сайынын дойдубар Т?бэйгэ тиийэн оттуурум. Ийэ айыл?абар сылдьан, сылаабын та?ааран, сынньанан тиийэрим.

Шахта?а ?лэлиир кэммэр «Технология комплексной механизации разработки месторождений полезных ископаемых» идэлээх ??рэхпин б?тэрбитим. К?м?с хостоо?у??а бэйэм ылсар санаа?а кэлбитим. К?м?стээх сирдэри бас билэр Ааллаах ??н экспедициятын кытары кэпсэппитим. «Якутзолото» холбо?ук «Джугджурзолото» хайа байытар комбинатын «Нежданинскай» руднигар ?лэ кэнниттэн, 1992 сылтан «Горняк» старателлэр артыалларын тэрийбитим. Амурскай диэн ?рэ?и сууйан к?р диэбиттэрэ. Уон да киилэни ылбата буолуо диэбиттэрэ. Хата би?иги 200 киилэ к?м??? сууйбуппут. Онно аахсыбыт харчыбын барытын техника ылыытыгар укпутум, эбиитин улахан быры?ыаннаах кредиккэ киирбитим. Ма?найгы промсезоммут ?лэлээбиппит барыта кредит т?л??????э барбыта. 18 ки?иэхэ хамнас т?л??хтээ?им. Дьоммун кытары а?а?астык кэпсэппитим, быйыл сатамматыбыт, э?иил икки т?г?л элбэх хамна?ы т?л????м диэбитим. Толкуйдаан баран, «Якутзолотону» кытары бы?аччы ?лэлээри, Тарас Десяткины к?рс?б?т?м. Кини тэрилтэтин с?р?н ?лэ?иттэрин к?р???ннэрбитэ. Дьэ онно ыйытыы кытаана?ын биэрбитттэрэ. Мин ыра санаабын уонна баар бала?ыанньаны хайдах баарынан а?а?астык кэпсээбитим. Инньэ гынан итэ?эйэннэр, харчы иэс биэрбиттэрэ. Онон Нежданинскай ГОК-тан арахсан, «Якутзолото?а» к?м?сп?т?н туттарар буолбуппут. Иккис сезо??а табыллан ?лэлээбиппит. Эрэннэрбит хамнаспын, ылбыт иэспин тута т?л??р кыахтаммытым.

Ити кэм?э к?м??? хостоо?у??а бала?ыанньа кытааппыта. Лицензия ирдэбилэ, налуогунан бохсуу са?аламмыта. С?бэлэ?эн баран, Россия старателлэрин Сою?угар киирэргэ бы?аарыммыппыт. Саха сиригэр «Золотой Союз» диэн ассоциация тэриммиппит. Ити кэм?э тустаах былаас уорганнарын кытары ассоциация салайааччытын бы?ыытынан ?лэлэ?эр ??р?йэ?и и?эриммитим. Бала?ыанньа уустук этэ. ?лэтэ суох да буола сылдьыбытым. Алмаа?ы хостоо?уну интэриэ?иргээн барбытым. Булу? улуу?угар алмаа?ы хостуур Нижне-Ленскэй хампаанньа арыллыбытыгар ?лэ?э киирээри кэпсэппиппин ылбатахтара. Ку?а?ан ?ч?гэйдээх дииллэринии, кы?ал?а тириирэ ки?и ?й?н к??скэ ?лэлэтэригэр к?м?л??х. Мин дьолбор Анаабыр улуу?ун ба?ылыга Н.Е. Андросов бэйэтин улуу?ун сиригэр эмиэ алмаа?ы хостуур тэрилтэ арыллыан ба?арар, онуоха с?пт??х ?лэлиэх ки?ини к?рд?н?р эбит. Дьэ онно миигин С? ?т??лээх геолога, саха дьонун промышленноска тардыыга элбэ?и о?орбут Николай Дмитриевич Кириллин кинини кытта били?иннэрбитэ. «Алросалар» бэйэлэригэр чуга?аппатахтара, ол эрээри геологтар Иван Андреев, Махмутьян Мухамедьяров буоламмыт, санаабытын т??эрбэтэхпит. Алроса президениттэн Вячеслав Штыровтан хостуурга к???л? ылан, «Анаабыр алмаастара» тэрилтэ тэринэн ?лэбитин са?алаабыппыт. 1998 с. Майаат ?рэххэ ?лэлии кэлбиппит. Онно т?рд?с ки?ибит мин инникини былаанныырбын ончу итэ?эйбэт этэ, миигин фантазер курдук саныыр бы?ыылаа?а. Кэнники ол ки?и мин били ыра санаабар кэпсиирин курдук б????лэк тутуллубутун, хампаанньа к??скэ сайдыбытын с???н ба?ын бы?а илгистэрэ. Бастакы техникабыт диэн шурфалартан тахсыбыт боруобаны сууйар дьо?ус геологическай тэрил этэ. Ону бэйэбит илиибитинэн хомуйан о?орбуппут сор?отун бэйэбит тус харчыбытыгар атыыласпыппыт. Ол курдук ?рэхпит с?ннь?гэр тимир к?рдьэ?инэн хаспыт траншеяларбытыттан м?л?й??н а?аара доллардаах алмаа?ы хостообуппут. Дьэ ити курдук ?лэбитин сити?иилээхтик са?алаабыппыт. Аны алмаа?ы батарыы курдук олус уустук эйгэ?э киирсэн барбыппыт. Бастакы алмаастарбытын, сахалыы мындырдаан тиэтэйбэккэ, доллар ?рд??р?гэр т?бэ?иннэрэн барыыстаахтык атыылаан, тэрилтэбит кыа?ыра т?сп?тэ. Онон Николай Егорович Андросов, с?д? ки?и ыра санаатыгар бэйэбит дьулуурбутун, эдэрдии эрчиммитин холбооммут, «Анаабыр алмаастара» диэн олохтоох дьон бэйэлэрэ ?лэлиир кыахтаах хампаанньата баар буола т?сп?тэ. Ханнык ба?арар хостуур хампаанньа саамай кырата 7 сыл и?инэн ата?ар туруохтаах, онтон би?иги биэс сылынан инники к????э тахсыбыппыт. 740 ты?. караттан 1 м?л. 330 ты?. каракка тиэрдибиппит.

Т??? да дьиикэй ырыынак сабардаан турдар, сырдыкка дьулу?ар ?т?? соруктаах буоллаххына, хара?а да кэми этэ??э туоруохха с?п эбит. «Ку?а?ан кэм?э т?бэ?эн, ку?а?ан олохтоннум» диир ки?и онно бэйэтэ буруйдаах. Сырдыгы саныыр, ?ч?гэйи о?орор ки?иэхэ хара дьай, ку?а?ан сыстыбат. Мин оннук дьону билэбин. Урут саха промышленноска ?лэлиир кыа?а суох дииллэр этэ. «Анаабыр алмаастара» хампаанньа?а хайаан да олохтоох ки?и ?лэлиэхтээх диэн ирдэбили туруорбутум. Опыттаах улахан омук дьоно исписиэлиистэргэ наставник бы?ыытынан саха дьонун сы?ыаран ??рэттэрэр ?гэ?и олохтообутум. «Хантан да буоллун – саха дьонун булан ?лэлэти?» диэн муос-таас курдук модьуйар эти? диэн билигин бииргэ ?лэлээбиттэрим урут абара саныылларын к?лэн кэпсииллэр.18 сыл устата араас улуустартан 12 ты?. кэри?э саха дьоно, ыччаттара ?лэлээннэр, ?рд?к хамна?ы аахсаннар, олохторун уйгутун о?остубуттара. Ити хампаанньа?а ?лэлиир кэммэр ?р?сп??б?л?кэ?э, олохтоох нэ?илиэнньэ?э, чуолаан, саха дьонугар, тыа сиригэр элбэх к?м?н? о?орбуппутун киэн тутта саныыбын [2] .

2

Интервью толору к?р???н кинигэ электроннай варианыгар аа?ыаххытын с?п. – Ааптар.