Кэм кэрэ?иттэрэ

«Са?а суруйааччылар а?ыйахтар, аныгы сонун тиэмэлэргэ ?лэлээччилэр кэмчилэр дииллэр. Оннук буолбата?ын бу к?рс????б?т к?рд?р?р, – диэтэ бастакынан тылы ылбыт «Бичик» кылаабынай редактора. – Би?иги бу билси?иннэрэр ааптардарбыт – ха?ыакка-сурунаалга балачча бэчээттэммит, литература?а ис с?рэхтэриттэн ба?аран, бэринэн туран ?лэлиир дьон. Онон кинилэр бастакы кинигэлэрин били?иннэрэр ордук ??р??лээх уонна бу ?лэлэрэ быйыл саха уус-уран литературата т?р?ттэммитэ 100 сылын туолар кэрэ-бэлиэ ?б?л??й?н к?рс? кинилэр аа?ааччыга дьо?уннаах бэлэхтэринэн буолар». Маннык и?итиннэриини ха?ыакка биэрбит суруналыыс, суруйааччы С.Р. Данилов, салгыы П.Д. Аввакумов, Тумат, Харысхал, Г.В. Попов, В.А. Тарабукин, П.П. Флегонтов, о.д. а ?р? к?т???ллэн туран э?эрдэлээбиттэрин, айымньылары ырыппыттарын сурукка тиспит эбит. Дьэ ити курдук хас да ааптары бииргэ сомо?олоон, би?ирэм кэпсэтии та?аарарга к???лээччинэн Байбал Сомо?о буолбута. Театр артыыстарын В. Апросимовы, К. Михайловы, ырыа?ыт Д. Тихоновы, Чурапчы Дири?иттэн бэйэтэ салайар айар т?мс??т?н кытыннаран, тэрээ?ини киэргэппитэ. П.П. Федоров бастакы кинигэтэ ордук эдэр аа?ааччыны, ыччаты таарыйбыта бэчээккэ сэ?ээриилэр ааттарыттан да ?т? биллэр: эдэрдэр Матрена Борисова «Тырымнас уоттар» туохха ы?ыраллар?», Марфа Далбаева «Са?а суолу арыйар айымньылар», Жанна Леонтьева «Сомо?о сонун суолу тэлэр» диэн санаа ?ллэстибиттэрэ. Ону сэргэ Мария Сидорова, Иннокентий Окоемов, Данил Макеев, биллиилээх суруйааччылар Тумарча, Петр Аввакумов ааптар айымньылара олох сытыы, м?кк??рдээх т?гэннэригэр толкуйдуурга ы?ырар суолталаахтарын бэлиэтээбиттэрэ. Онтон ыла айар эйгэ, аа?ааччылар ?й?б?ллэриттэн ?сс? тэптэн, Павел Петрович хонно?о а?ыллан тахсыылаахтык ?лэлиир. Айар дьарыгы кини к?хт??х уопсастыбаннай ?лэни кытта сатаан дь??рэлиир.

Кинини бодору?ан билсиэхпиттэн ?г?стэртэн уратыла?ар хаачыстыбатын ордук бэлиэтии-би?ирии к?р?б?н. Бар дьон, т?р?т сир ту?угар бэриниилээх, кы?аллыгас, эппит тылыгар туругас к?н? майгытын. Байбал бэйэтин ту?угар м?хс?бэккэ, наар атыттар тустарыгар кы?аллар-м??эллэр т?б?ктээх. Дойдутун ?лэ?ит, биллиилээх дьонун, суруйааччыларын ааттарын-суолларын ?рд?кт?к тутарга, ?йэтитиигэ сыратын биэрэн с??рэр-к?т?р, туруорсар-кэпсэти?эр идэлээх. Тус бэйэтинэн к???лээн, дьону т?мэн ?лэлээн ?т?? т?м?ктэри сити?эрин биир дойдулаахтара, чурапчылар, астынан кэпсээччилэр. Норуокка умнуллубат ?т??лээх саха саарыннарын, улуус киэн туттар туруу ?лэ?иттэрин, тэрилтэлэрин, били??и кэм бэлиэ дьонун бэчээккэ элбэхтэ сырдатта, кэккэ кинигэлэри та?аартарда. Олортон а?ыйа?ы а?ыннахха, Даланы педагог бы?ыытынан киэ? эйгэ?э били?иннэрэр «Умнуллубат «Дьикти саас» о?олоро» (2008), «Учуутал дьоло – ??рэнээччилэрин сити?иилэригэр» (2012), Аан Дархан М.Е. Николаевка «Бар?а махтал Чурапчы дьонуттан!» (2014), Ил Дархан Е.А. Борисовка анаммыт «Боотур Уустан Ил Дархан» (2014) кинигэлэри саха дьоно би?ирэбилинэн к?рс?б?тэ. ?йэтитиигэ дьаны?ан дьарыктанан, кини – сэрии ыар сылларын содулугар эстибит Мэлдьэхси нэ?илиэгин Чоччууда алаа?ыгар уот кыргыска барбыттарга, Чурапчы к???р?лл??т?н сиэртибэлэригэр ?йд?б?ннь?к уонна саха бастакы норуодунай худуо?унньуга П.П. Романов т?р??б?тэ 100 сылыгар мэ?э комплекс о?о?уллуутун с?р?н тэрийээччи.

Тыа сиригэр Суруйааччы сойуу?ун ?лэтин, литератураны сырдатыыга, айар дьарыгы тар?атыыга к??скэ ?лэлиир. «Дири? уоттара» литературнай т?мс??н? уонча сыл устата салайан ?лэлэппитэ. Саха омук чиэ?ин, кырдьыгын к?м?скээ?и??э оло?ун тухары охсуспут талааннаах суруйааччы Иван Федосеев-Доосо аата кини т?р??б?т Хопто?отун орто оскуолатыгар, сэрии ту?унан бастакы «К?м?скэ уута» романы саха литературатыгар кэриэс кэбиспит буойун-суруйааччы, учуутал Алексей Бродников аата Т?л?йг? «Аартык» норуот айымньытын дьиэтигэр кини бы?аччы к???лээ?ининэн уонна улахан сыратынан, дьулур?а дьулуурунан и?эриллэллэрэ сити?иллибитэ. Убай туттубут биир идэлээхтэрин Сэмэн Туматы, Тумарчаны, Роман (Сэмэн) Даниловы, Василий Петров-Айылы мэлдьи ?р? тутан, ?б?л??йдэрин тэрийиигэ салалта, бар дьон ?тт?ттэн харааннаа?ы??а, ?й?б?лгэ, сырдатыыга ?р сылларга ?лэлэ?эн кэллэ.

?р?сп??б?л?кэ, олохтоох нэ?илиэнньэ интэриэстэрин к?м?скээн туруула?ыыга Саха уопсастыбаннай киин, Саха конгре?ын к?хт??х кыттааччытын бы?ыытынан уонунан сылларга ?лэтэ – бэйэтэ ту?унан киэ? кэпсээн. Ол и?ин а?аардас со?отох биир т?гэни ойо тутан ахтан а?арыым. 2012 сыллаахха Арассыыйа национальнай ?р?сп??б?л?кэлэрин салайааччыларын бэрисидьиэн диэн ааттаныыларын тохтотуу са?аламмыта. Онуоха саха судаарыстыбанна?ын суурайтарбат ту?угар к?нн?р? «ба?ылык» диэн тиэрмин оннугар «Ил Дархан» диэн омук ааспыт устуоруйатыттан силистээх анал ааты дьыала-куолу тылыгар, С? Т?р?т Сокуонугар киллэртэрэр инниттэн улахан хамсаа?ын тахсыбыта. Дь??ллэ?ии ?рд?к та?ым?а тахсыытыгар к??скэ ?лэлэспит Ил Т?мэн парламентарийдара Зоя Корнилова, Елена Голомарева, Оксана Винокурова нэ?илиэнньэттэн, улуустан ?й?б?л наада диэн к?рд?сп?ттэрэ. Онуоха бу су?ал соругу толорорбутугар ма?найгынан П.П. Федоров-Сомо?о улаханнык к?м?л?сп?тэ. Чурапчы биллэр-к?ст?р дьонун кытары с?бэлэ?эн-дь??ллэ?эн, кинилэр парламент спикерэ В.Н. Басыгысов аатыгар дьо?уннаах суругу киллэрбиттэрэ. Ол курдук, Дьаа?ыттан В.П. Стручков-Дуула?а Дьу?аал эмиэ ?й??р ис хо?оонноох суругу тэрийэн ыыппыта. Онон билигин олоххо киирбит саха судаарыстыбанна?а баарын бэлиэтиир дор?оонноох «Ил Дархан» анал аат бигэргэниитигэр Павел Петровичтаах к?м?л?р?н бар?а махталынан ахтабын.

Суруйааччы Сомо?о бэлиэ саа?ын илии тутуурдаах, ?тт?к харалаах к?р?стэ. Бу са?а бэчээттэнэр кинигэтэ икки т???мэхтэн турар. «Саллаат уонна Таптал» диэн сэ?энэ саха уус-уран айымньытыгар ?сс? арылла илик тиэмэ?э анаммыт. Саха сирин олохтоохторо сэриигэ кыттыыларынан, аармыйа?а сулууспа?а бэргэн ытааччы, тулуурдаах, барыга бары сыста?ас, толоругас, бэйэлэрин кыанар-хотунар саллаат саллаат бы?ыытынан бэйэлэрин к?рд?рб?ттэрэ биллэр. Байыаннай чаас хамандыырдара, офицердара саха буолла да кыра?ы харахтаах ытааччы, уру?уйдьут, ?ч?гэй буочардаах писарь, спортсмен диэн уруккуттан оло?урбут ?йд?б?ллээхтэр. Ол гынан баран, би?иэхэ саха ыччата аармыйа?а сулууспалаа?ынын ойуулуур айымньы то?о эрэ баччаа??а диэри суох этэ. Биир т?р??т?нэн суруйууга аармыйа к?л?к ?р?ттэрин хайдах да?аны таарыйарга тиийиллэрэ эмиэ мэ?эйдиир т?гэнинэн буолбут буолуон с?п. «Дедовщина» м?к? к?ст??тэ а?а?астык киэ? билиигэ тахсыбыта ыраатта. 1989 сыллаахха режиссердар А. Малюков «Делай – раз!», А. Рогожкин «Караул» киинэлэрэ б?т?н Сойуус к?р??чч?лэрин долгуппуттара. Бу сонун айымньыга 70-с сс. ортолоругар саха уолаттара Чукотка?а сулууспалара ойууланар. Ааптар ты?аа?ыннаах т?гэннэри хото киллэрэн интэриэ?и к?б?тэргэ дьулуспат. Оччотоо?у ыччат ч?л м?сс??нэ, сэмэйэ, бэйэ-бэйэ?э харыстабыллаах, хардарыта к?м?л?с??эр сы?ыана, килбик таптала, олоххо дьулуура табан к?рд?р?ллэр. Эдэр ки?и к?рс?р ыарахаттара олоххо бэйэ миэстэтин булунуу, идэни талыы, мунуу-тэнии, ардыгар быстах санаа?а ал?а?ы о?остон оло?у уустугурдуу, табыллыбатах таптал курдук т?гэннэрэ – аа?ааччыны тардыахтара. Сулууспалыыр араас омук ыччатын, урут-хойут аармыйа?а ы?ырыллан ытык иэ?и толорор саллааттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар араас, ардыгар ха?ыс да?аны сы?ыана, эр дьон бигэ до?ордо?уута айымньыга к?ст?р. Муустаах муора кытылынаа?ы хахсаат, тыйыс айыл?а, чукчалар олохторун, дьарыктарын уратыта, киити, ?р?? э?эни бултаа?ын ойууланар сэдэх т?гэннэрэ кэрэхсэтэллэр.

Иккис т???мэххэ ааптар айар, араас ?р?ттээх уопсастыбаннай ?лэтин ырытар, кэрэ?илиир суруйуулар киирбиттэр. Мэлдьи олох ????гэр «сырыттахха, кытыннахха сатанар» диэн бириинсиптээх, т?мс??гэ-сомо?оло?ууга угуйар дьулуурдаах дьон-сэргэ би?ириир били??и кэм биир бэлиэ ки?итин уобара?ын бу матырыйааллар ситэрэн биэрэллэр.

2019 сылга б?л????к, философия билимин хандьыдаата, литератураны чинчийээччи Егор Гаврильевич Винокуров «П.П. Федоров-Сомо?о оло?о уонна айар ?лэтэ» дьо?уннаах монографияны суруйан бэчээттэппитин хайаан да?аны ахтан аа?ар ?т??кэн ?лэ?ит ки?иэхэ махтал бэлиэтинэн буолуохтун!

Сомо?о диэн бо?омо ааттаах суруйааччыттан били??и олохпут уратытын, олох тыын боппуруостарын арыйар ?сс? сонун айымньылары аа?ааччы кэтэ?эр.

2020 с.

АТТЫБЫТЫГАР БААР АЙДАРЫЫЛААХ

Ураа?хай омук хабыр тымныылаах, у?ун кы?ыннаах хотугу тыйыс дойдуга тулуйан, торолуйан, уу?аан-тэнийэн, ч?л туруктанан к?н б?г?н?гэр диэри кэллэ. Онуоха с?р?н т?р?т?нэн былыр-былыргыттан норуот эмчиттэрин утумнаан кэлбит ?т?? ?гэ?э буолар. Ол да и?ин, саха ки?итэ дьа?ы-дьа?а?ы, о?олтон-дэ?тэн эмтэнэн-томтонон этэ??э а?аран, бырда быстыбата?а. Саха сирин ?рд?нэн улуус ахсын араас ыарыыны, дьар?аны эмтээн-томтоон, ?р???лл?бэт да ыарыыттан ?т??рдэн, бар дьон билиниитин, ытыктабылын ылбыт с?д? кырдьа?астар бааллара, билигин да?аны абыраллаах айдарыылаахтарбыт аттыбытыгар ?лэлии-хамсыы сылдьаллар.

Норуот айыл?аттан айдарыылаах, ???эттэн ???йтэриилээх эмчиттэриттэн биир с?д?лэрэ Фома Петрович Чашкин – Куома Чааскын этэ. Кини олорбут кэмэ ойууну-оло?хо?уту, ото?уту билиммэт, итэ?элтэн, урукку ?гэстэртэн аккаастаммыт бириэмэ?э т?бэспитэ. Онон дьону эмтиирин бобон, хаарчахтаан, хаста эмэ сууттаан, бэл хаайан, сор хаанын сордообуттара.

Таатта оройуонунаа?ы «Коммунист» ха?ыат 1948 сыллаа?ы 04819 №-игэр (эппиэттиир редактор А.И. Бэстиинэп) Ф.П. Чашкин сууттаныытын ту?унан и?итиннэрии тахсыбыт эбит. Онно оччотоо?у кэм тыйыс уораанынан аргыйар маннык хабыр тылы-??? аа?абыт: «…(оройуоннаа?ы норуот суута) реакционнай идеяны тар?аппыт Фома Чашкин дьыалатын к?рд?. Гражданин Чашкин ыраахтаа?ы былаа?ын са?ана ойууннуу сылдьыбыт, оттон 1946 сылтан ыла… Сууттанааччы… бэйэтин албын бы?ыытын суут… билинэргэ тиийдэ… Чашкины реакционнай тар?атааччы бы?ыытынан к?р?н суут 6 ыйга кы?ала? ?лэ?э приговордаата». Дьэ итинник эрэйи к?рб?т?н ?рд?нэн ытык аналын толорон, Куома барахсан хас эмэ ты?ыынчанан ки?ини эмтээн-томтоон ?т??рд?б?т умнуллубат ???л??х. Холобурга, с??рбэ?ис ?йэ?э саха норуотун э?э сыспыт сэллик ыарыыны кини адьас кыайа тутарын оччотоо?у мэдиссиинэ ?лэ?иттэрэ бигэргэппиттэрэ ?г?с.

Мантан аллара ытык кырдьа?ас ту?унан икки кэрэхсэбиллээх ахтыыны киллэрэр то?оостоох. 2008 с. 83 саастаах Уолба олохтоо?о, ?лэ, тыыл бэтэрээнэ Клавдия Гаврильевна Макарова ахтыытынан 1946 с. Ф.П. Чашкин Арсен, Ульяна Петровтар диэн куорат Горькай уулуссатыгар олорор ыалга хаайыыттан тахсарыгар хонон ааспыт. Ол ту?унан бу курдук суруйбут эбит: «Мин оскуола?а ха?ыс кылааска ??рэнэ сылдьарбын соччо чуолкайдык ?йд??б?пп?н. Оччолорго бала?ан дьиэлээх этибит. Ол олордохпутуна, киэ?э арай ынахтарын к?л?йб?т утуйар та?астарын тиэйбит дьахтардаах эр ки?и хоно киирбиттэрэ. Кы?ын этэ. Ынахтарын синньигэр сыалдьа баайбыт этилэр уонна киэ?э хото??о тахсан хоно?о дьахтар ына?ын ыабыта. Ити Куома Чааскын бастакы кэргэнинээн Хара-Алда??а баран и?эллэр эбит. Онно к?рд?хп?нэ, боростуой та?астаах, хаты?ыр о?онньор курдук ?йд??б?н. Сарсыарда туран, ынахтарын к?л?йэн барбыттара.

Иккис к?р??м. 1946 сыллаахха куоракка училище?а ??рэнэ киирбитим сурдьубунаан Танялыын. А?ам аймахтарыгар Арсен Петровтаахха Горькай уулусса?а олорорбут. Арай ??рэнэн б?тэн кэлбитим, биир о?онньор кэлэн олороро. Куома Чааскын хаайыыттан тахсан хоно кэлэн олороро. Арсен Петров Уолба ол и?ин кэллэ?э буолуо. Ха?ан да астамматах ас астаммыт этэ. Маанылаан ахан хоннорбуттара. Сарсыарда Арсен ?й??лээн-таймалаан Тааттатыгар атаарбыта. Дьэ бу о?онньор кэлэн хонуон биир хонук иннинэ мин та?ырдьаттан киирдим. Эдьиийим Ылдьаана, о?о?ор сыста олорон, этэрбэс тигэ олороро. Оттон Уолба ки?итэ Миитэрэй диэн ки?и кинилэргэ олороро. ?лэтиттэн кэлэн, сонун саптан быстах утуйа сытара. Мин киирэрбин кытары бу дьоммут буккуллан а?ай турдулар. Ханна да суох ыты ??р да ??р буоллулар. Эдьиийим этэрбэ?инэн, Миитэрэй сонунан. Мин дэлби куттанным. Мин к?рд?хп?нэ ыт т?р?т суо?а. Инньэ диэбиппэр, миигин м???н эрэ б?тэрбэтэхтэрэ. Оччолорго сэрии кэнниттэн куоракка «хара мааскалар бааллар» дииллэрэ, олор ыттарын киллэрди? дииллэр. Ааны ас, ыты та?аар дииллэр, быстыам дуо, ааны астым. Ыты та?аарбыт курдук туттан олорунан кэбистилэр уонна «хара мааскалар ыттара, онон бу т??н хайдах утуйабыт, ынахпытын сиэтэн илдьэ бараллара буолуо» дэстилэр. Мин т?б?л?р?нэн ыарыйдылар бы?ыылаах диэн дэлби куттанным. К?т??т?м Арсен киэ?э ?лэтиттэн кэлбитигэр: «Бу кыыс хара мааскалар ыттарын киллэрдэ, т??рт харахтаах хара ыт, – диэтилэр. Мин Арсе??а сибигинэйэн: «Ыт т?р?т суо?а», – диэтим. Ол т??н мин т?р?т утуйбатым, ынахпытын уоран барыахтара диэн. Сарсыарда турбуппут туох да буолбатах этэ. Куома Чааскын сарсыарда барбытын кэннэ эдьиийим Ылдьаана: «Ити о?онньор бэриэччик ыта эбит. Ол и?ин бу кыыска к?ст?бэтэх. Би?иэхэ мааныланан хоноору», – диир. Хаайыыттан тахсан и?эр ки?и туох аанньа буолуой, ку?а?ан ба?айы та?астаах, хаты?ыр, ха?ырыктыйбыт харахтаах о?онньор олороро, тугу да улаханы кэпсэппиттэрин истибэтэ?им».

Аны Куома Чааскы??а эмтэммит дьон ахтыыларыттан. Мин икки тасты? балыстарым Попова Пелагея Федотовна уонна Башарина Пелагея Игнатьевна иккиэн сэллик буоланнар, кистээн о?онньорго эмтэнэ барбыттар. Кэ?ии арыгыларын Уолба ма?а?ыыныттан ылбыттар. Оччолорго Уус-Таатта?а массыына сылдьыбат. Кыргыттар сатыы барбыттар. О?онньорго чуга?аан и?эн, ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттар уонна биир баара?ай тиит аттыгар ииктээбиттэр. О?онньордорун дьиэтигэр киирбиттэр, онуоха о?онньор: «Бу э?игини к??тэн олоробун», – диэбит. Чэйдэрин таппыттар. Кыргыттары чэйдээ? диэн ы?ырбыт. Кыргыттар кэ?ии арыгыларын о?онньорго биэрбиттэр. Онно о?онньордоро: «Син кэ?иилэнэр эрээригит, то?о дьиэ?ититтэн-уоккутуттан а?албакка, Уолбаттан ыла сылдьа?ыт!» – диэбит. Ки?и у?уо?ар тахса сылдьыбыттарын, улахан тиит аттыгар к???рэттибиттэрин к?рб?т курдук эппит. О?онньор тылыттан куттанан, Башарина Пелагея, Попова Пелагея ата?ын остуол аннынан бы?а ?кт??-?кт?? «т?нн??ххэ, барыахха» диэн имнэммит. Ол да буоллар, т?нн?бэтэхтэр, эмтэппиттэр. Пелагея Попова к?хс?б?т?н чупчуруйар уонна би?иэхэ ыты?ыгар кып-кы?ыл хамсыы сылдьар ??ннэри к?рд?р?р уонна этэр диир: «Мин ??ннээх с?т?л? ?ч?гэйдик эмтиибин, – ыалдьар сирбитигэр уурунар гына туос биэрэр. – Балыы?а биэрэр эминэн эмтэнээри?, икки ?тт?ттэн эмтэннэххитинэ, т?ргэнник ?т??р??хх?т», – диэбит. Кыргыттар иккиэн ыарыылара ааспыта».