Кэм кэрэ?иттэрэ

Доруобуйа харыстабылыгар, социальнай бэлиитикэ?э ураты бол?омтону

Били??и кэм уратыта – пандемия уонна кини тар?анарын тохтотор охсу?уу ??р?йэхтэригэр оло?уран, доруобуйа харыстабылын ситимин т?рд?ттэн тупсарар сорук турар.

Ураты бол?омтону тыа сирин уонна аччыгый куораттар олохтоохторугар б?ддь??т уонна страховка суотугар т?л?б?рэ суох хаачыстыбалаах медицинскэй к?м? о?о?улларыгар ууруохтаахпыт.

Ол ту?угар ылыллар сокуоннар сарбыйыыга т?бэспит медицина ?лэ?иттэрин ахсаанын ч?л?гэр т??эриигэ ту?уланыах тустаахтар. ?р?сп??б?л?кэ туруорсуулара дьон доруобуйатын к?р??гэ ту?уламмыт федеральнай бырагырааммаларга киирсиэхтээх, доруобуйа харыстабылын судаарыстыбаннай уонна муниципальнай ситимнэрин салгыы сайыннарар дьа?алларга кыттыахтаах.

Сокуоннар уонна бырагырааммалар ки?и доруобуйатын тупсарар, физическэй культура, спорт сайдыытын ?й??р, тулалыыр эйгэ ыраас буоларын ирдиир, нэ?илиэнньэ санитарнай-эпидемиологическай ?тт?нэн куттала суох олоруохтаа?ын хааччыйар аналлаахтар.

Дьиэ кэргэни, ийэ, а?а буолууну, о?о саа?ы, доруобуйаларынан хааччахтаахтары уонна саа?ырбыт дьону, ??скээбит са?а бы?ыыга-майгыга ?лэлиир социальнай сулууспа ситимин ?й??р дьа?аллар к?дь??стээх буолалларын сити?иэхтээхпит.

Ыччат дьо??о аман ?с

Эдэр ки?и – эн дойду? инники кэскилин бы?аарар аналлааххын. Кэм-кэрдии болдьо?унан, бу дойду судургута суох оло?ун сотору э?иги бэйэ?ит бы?аарар дьон буола?ыт. Дойду са?а экономическэй уонна уопсастыбаннай тутула хайа диэки хайы?ара э?игиттэн тутулуктаах буолуо.

Билэбин, э?иги эрдэлээн ситэргэ-хоторго тиийэ?ит, олоххут суолун бэйэ?ит тала?ыт, бы?аара?ыт.

Тус дьыл?аны о?осторго, дьиэ кэргэни тэринэргэ, оло?у тутарга уонна кэскили у?анарга хорсуннук киирси?. Сыалы-соругу сити?эр ту?угар ???с буолу?, ?р?й?н-ч?р?й?н биэри?.

?лэ уонна дохуоту киллэрэр дьарык – бу эрэ ки?и бэйэтин эрэллээхтик сананарыгар, сити?иилээх буоларыгар тулхадыйбат тирэх.

Санаа?ытын к????рд??. Э?иги барытын сатыаххыт.

Мин с?бэм. Мин кимминий, ким-туох буолуохпун ба?арабын, мин тугу гынан дохуот о?остобун диэн элбэхтик эргитэ санаа?. Итиннэ хайаан да хоруйу булан тэйи? уонна иннигит диэки дьулу?у?.

Т?р?пп?т с?бэтин эмиэ бол?ойу?. Са?аламмыты сал?ааччы буолар улахан суолталаах.

Биир са?а, балайда уустук соругу э?иэхэ туруорабын. ???н? о?орууттан атын, ?гэс буолбут ?лэ к?р??нэрин та?ынан, э?иги, Саха сирин эдэр олохтоохторо, са?а бородууксуйалары о?орон та?аарар дьо?ус тэрилтэлээх уонна бу хайысха?а санаа?ытын сити?эргэ дьаныардаах буолу?.

Ону та?ынан о?орон та?аарбыккытын тас ырыынакка атыылыырга, экспорка бэйэ?ит бородууксуйа?ытын тиэрдэргэ кы?аны?.

Мин э?иги Сахабыт сиригэр ыраахтан тиэллэн кэлэр малы-салы, табаары солбуйар о?о?уктары тобулан олоххо тэнитиэххитин ба?арабын.

Дьокуускай билигин – хаалтыстаах, бартыбыаллаах, сулууспалаах, уонна б?ддь??ттэн ?лэлээх дьонунан толору куорат.

Киин куораппытын о?орон та?аарааччылар уонна уран тарбахтаахтар куораттарыгар кубулуту? диэн ы?ырабын.

Э?иги, Саха сирин эдэр ыччата, сайдыыга к??? к?т?н тахсыыны, сайдыыны ситиспит дойдулар бу иннинээ?и к?л??нэлэрэ дойдуларын ту?угар о?орбуттарын курдугу о?орор, кыайар аналлааххыт.

Эрэнэбин эдэр дьо??о, итэ?эйэбин кэхтибэт кэскилгэ!

САХА?А СЫРДЫК ЭРЭЛИ СА?АР

«Уол о?о ?с кырыылаа?а, ураа?хай у?уктаа?а» диэн хай?ал тыллара чахчы уратылаах, к?нн?р? дьонтон та?ыччы эр бэрдэ, элик ?т??тэ ки?иэхэ ту?аайыллан этиллээччи. Саха омук барахсан оннук туйгуннардаах буолан, былыр-былыргыттан ту?угар тууланан, иннигэр илимнэнэн, эстибэккэ-быстыбакка кэллэ?э. Кинилэр, ураа?хай саха хоодуоттара-хо?ууннара у?ук т?гэн, кы?ал?а кы?айда?ына, ?лэ?э, булка, к?н-хаан к??эйдэ?инэ – кыргыска да?аны, бар дьоно тумус туттар, дурда-хахха к??н ки?илэрэ буолан ?р???йэллэрэ. Оннук, омугун дьолугар т?р??б?т биир у?улуччу ки?инэн дьон-сэргэ Матвей Евсееви ааттыан ааттыыр. Кинини т??? да?аны биир саастыылаа?ым буолбутун и?ин, кырыы эрээри, ураты сиргэ т?р??б?т-??скээбит, сэбиэскэй кэм?э иитиллэн ?лэ?ит, ки?и буолбут Матвей Евсееви мэлдьи би?ирии, с???, хайгыы, толло да?аны к?р?р?м. Хайдах итинник уустук биисинэс эйгэтигэр, буолаары буолан, дьалхааннаах то?ус уонус сылларга то?у анньан киирэн, сити?иилээхтик ?лэлиирин ?йб?р сатаан батарбатым. Кини ким да бэлэмэ, ???ээттэн ?р? тардыыта суох оло?ор, ?лэтигэр суолун бэйэтэ солонон, к?м?с-алмаас хостоо?унун, батарыытын курдук омук ааттаахтара, урдур?аччылара эрэ ба?ылаан-к???лээн илдьэ сылдьар о?орон та?аарыы, урбаан эйгэтигэр эргичийэн тахсыылаахтык ?лэлиирин, саханы бырамыысыланнаска киллэрбитин дьон-сэргэ би?ириир, олус хайгыыр. Биир бэйэм, тэ??э кэриэтэ ?рд?к ??рэххэ ??рэммит, эмиэ саха тыатын сириттэн, у?ук, кытыы нэ?илиэктэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт ??лээннээхпинэн киэн тутта саныыбын. Уонна, олохтоох дьон барытын кэриэтэ, саха да?аны итинник уустук о?орон та?аарыы хайысхатыгар атын омуктартан хаалсыбакка, ?сс? ордуктук ?лэлиэн с?б?н дьи? дьыаланан, к??стээх ?лэнэн дакаастаабыт, итиэннэ к?н б?г?н?гэр диэри айымньылаахтык ?лэлээн, ча?ылхай холобуру к?рд?р? сылдьарыттан олус ??рэбин-астынабын. К?рс?н кэпсэтиэх иннинэ, атын араас матырыйаалы билси?эргэ кини эт саастыы, о?о саа?ын до?орун Н. Михалева-Сайа «Саханы быы?аабыт саха» диэн интервьютун на?аа с?б?лээн, ылынан аахтым. Онуоха тирэ?ирэн, то?оостоох т?гэн тосхойбутунан, М.Н. Евсеев к??рээннээх ?лэтин-хамна?ын, оло?ун ту?унан кинилиин атах тэпсэн олорон кэпсэтииттэн кылгастык киэ? эйгэ?э били?иннэриэхпин ба?арабын.

– Матвей Николаевич, саха сиэринэн ки?и кимин-тугун, бы?ыытын-майгытын, оло?ун илгэтин билээри, «кимтэн кииннээххин, хантан хааннааххын» диэн т?рд?н?-уу?у хайан токооло?ор ?гэстэн туораабакка, ити ыйытыыттан са?алыахха. Эн бука, т?? былыргыттан кыахтаах-к??стээх т?р?ттэрдээх, ???ээттэн айдарыылаах, тымырдарын-сыдьааннарын к?р?-истэ, ара?аччылыы сылдьар с?д? ?б?гэлэрдээх буола??ын, араас мо?оллору, харгыстары м?чч? т??эн, сити?иилээхтик ?лэлии сырытта?ы?!

– Сунтаар улуу?ун биир кырдьа?ас нэ?илиэгэ Т?бэй, былыргы атын аатынан Тирэ?э, 1841 сыллаахха тэриллибит. Былыр манна, Б?л?? эбэ?э ???ээнэн т??эр Утакаан, аллараанан Ыгыатта ?рэхтэр хочолоругар баар ??н??х-быйа?наах бу сиргэ, сылгынан байбыт Муостаах Сылгылаах Мордьуос Баай диэн ки?и олорбута биллэр. Саха бастакы ??рэхтээх дьонуттан биирдэрэ Михалевтар т?р?ттэрэ эмиэ сылгынан байбыт дьон. Саха биир ма?найгы суруйааччыта М.Н. Тимофеев-Терешкин айма?а-хаана Тимофеевтар эмиэ би?иги нэ?илиэкпит т?р?т уус ??рэхтээх дьонноро. Т?бэйтэн саха бар?а талааннаа?а С.А.Зверев-Кыыл Уола т?р??н-??скээн, саха норуотун киэн туттуута буолбута. Т?бэй б????лэгиттэн биир биэрэстэ холобурдаах Атырдьах диэн сиргэ сэбиэскэй былаас са?ана ?р?сп??б?л?кэ салайааччытынан ?лэлээбит Ю.Н. Прокопьев т?р?пп?ттэрэ, хаан аймахтара олохсуйан олорбуттара. Биллиилээх араадьыйа суруналыы?а, судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, искусствовед Николай Иванович Максимов т?р?ттэрэ Буотама, Ыгыатта ?рэхтэринэн олорбут дьон. Ааспыт ?йэ?э б?д??с?т??гэ т?бэ?эн, Т?бэй аччаан эстэ сыспыта, «Элгээйи» сопхуос учаастагар кубулуйа сылдьыбыта.

Оттон т?р?пп?ттэрим ту?унан ахтар буоллахха маннык. А?ам Николай Матвеевич Сунтаар Т?бэй нэ?илиэгэр Сигэ К??лэ диэн сиргэ 1933 сыллаахха, кулун тутар 25 к?н?гэр т?р??б?т. Евсеевтэр удьуордарыгар айыл?алаах, элбэх ойуун, ичээн дьон былыр-былыргыттан бааллара. Мин хос э?эм Чо?ох ойуун диэн биллэр. А?ам Ньукулай ?б?гэлэрин батан, олус кыайыгас-хотугас ?лэ?ит ки?и этэ. Кини биэ?игэр ийэтэ ?лб?т, оттон а?атын а?ыс эрэ саастаа?ар, сэрии са?аламмыт сылыгар сылгыны уоран сиэбит дэсэртиирдэргэ утарыласпытын и?ин, ол хара дьайдаахтар тыыныгар турбут этилэр. Сэрии кэмин о?ото буолан, ?с кылааска толору ??рэнэн баран тохтообут. Са?а туран и?эн, к???н от кэнниттэн ?й??т?н-хааты?катын с?гэн, сатыы ыраах Мииринэйгэ тай?анан бы?а т??эр. Мас кэрдиитигэр ?лэлээн харчы ?л?р?н, атыыласпыт сээкэйин салаасканан со?он, эмиэ сатыы т?нн?н кэлэр.

А?ам уон икки атынан пиэрмэ?э от тиэйэрэ, Ханта?ар диэн кырдьа?ас атын бастатар, кэнники сыар?аларыгар бэйэтэ айаа?аабыт айаас соно?осторун к?л?йэр. ?т?мэн ?г?с ма?ы кэрдэн са?аанныыра. Кини кэрдибит, са?ааннаабыт ма?ын са?аччаны кэлин туспа биригээдэ дьон ?лэлээн бэлэмнииллэрэ. Бултуура, т??лээхтиирэ, сылга уон ?с-уон биэс тайа?ы суу?аран, со?отуопка?а туттарара. ?кс?н сылгы?ытынан ?лэлээбитэ. Соно?остору бэйэтэ айаа?ыыра. Кэлин кини мас кэрдиититтэн тохтоон, уокка оттор, тутууга туттар ма?ын эрэ кэрдинэр буолбута. Онто и?э истээх эбит. Арай ийэм биирдэ т??ээтэ?инэ, дьиэтин к??лэтигэр тыатаа?ы утуйа сытара ???. Онтон ол кыыла у?ун ?р?? бытыктаах, баттахтаах о?онньорго кубулуйан хаалбыт. «Куола?а эт, бу манныктарбын алдьатан, муостаахтарбын бултаан б?тт?н!» – диэн илдьит тылы эппит… Ийэм онтон олус уолуйан у?уктан, тойон эрин к?рд???н маска ?лэлиирин, улахан булка сылдьарын тохтоппут. Ол иннинэ кэргэнэ иккитэ маска баттата сылдьыбытыттан аньыыр?аан улаханнык дьиксиммит эбит…

А?абыт а?ыс о?отун иитээри, к??скэ ?лэлиирэ. Мииринэйтэн «Дружба» эрбии, ити араа?а 1953–1954 сс. буолуо, а?алан ким-хайа иннинэ ?лэлэтэн туттубута. «Москва» уу мотуорун, тус-туспа олбохтоох, к?л??ск?л??х «Иж» мотоциклы 60-нус сыл са?атыгар ылыммыта. Пуонданан «Запорожец» массыына атыыласпыта.

Элгээйиттэн мас тыытын со?он собуостанан, та?а?ас а?алара. Би?игини адьас кыра эрдэхпититтэн от-мас ?лэтигэр ??рэппитэ. Миигин кыра сааспыттан, ньырамсыта сатаабакка, бары ?лэ?э илдьэ сылдьан такайбыта. Ол курдук т??рт-биэс сааспар сырыттахпына, айаас акка олордон турар. Алта саастаахпар уоннаах эдьиийим Раяны кытары а?абыт Лэппэчикээн диэн ?рэх ба?ыгар от ?лэтигэр илдьэ барбыта. Уон биирдээхпэр иккиэ буолан симментал с??нэ улахан о?у?унан сайылыктан сайылыкка холбуллубут ??т? та?арбыт. Ардахха бырыы да бадараан суолунан, бырдахха-о?оойуга сиэтэн ойуур быы?ынан, эрэйдээх суолунан ?лэлээбиппит. Ити курдук олох эрдэттэн ?лэ?э-хамнаска эриллэн бу?ууну-хатыыны ааспыппыт, ханнык да ?лэттэн толлон турбат буола улааппыппыт.

Биирдэ ??т тиэйэ сырыттахпына, о?у?ум ата?ын анныттан куртуйах о?олоро к?т?н тахсан ?рг?тэннэр, к?л? с????м туора ыстаммыта. Онно сыар?а анныгар т??эммин, илиибин дэ?нээбитим. Инньэ гынан, уонча хонук ?лэлээбэккэ олорбутум. Ити уон-уон биир саастаахпар. Тэ?ийбэккэбин, ыраах тыа?а ?лэлии сылдьар а?абар ?й?? илдьэн биэрэргэ сананным. Тиийэрим са?ана арай к?рд?хп?нэ, халлаа??а кыра ба?айы хап-хара былыт тахсыбыта. А?ам: «Т?ргэнник дьиэ?эр бара охсууй!» – диэн бэркэ ыксаабыттыы этээт, к?хс?б?ттэн ?т?р?йб?тэ.