Матчын дар

67. Журба і сьмяхоцьце

— Брынкні, хлопча малады, У свае цымбалы! Ты ж бо, чуў я ад людзей, Музыкант удалы. Песьняй ёмкай зьвесялі, — Заплачу двухзлотку. Хочаш? Выпі напярод, Спагані ахвотку! — Раз журба зь сьмехацьцём Напіліся мёду I пайшлі на кірмаш Паглядзець народу, Вось журба й завяла, Несуцешна плача, Сьмехацьцё ж ля яе Па дарозе скача. — Гэй, сястрыца, пакінь Разьліваці сьлёзы, Бо цябе ж засьмяе Чалавек цьвярозы. А-ха-ха! хі-хі-хі! Ну, чаго, сястрыца, Не хапіла табе? — Перастань, дурніца! — Не сьмяшы ты людзей, А давай паскачам! А журба яшчэ горш Закацілась плачам. «А-ха-ха!», «І-ы-ы!» Па дарозе льюцца; Йдуць журба зь сьмехацьцём, А людцы сьмяюцца. От журба і крычыць: — Празь цябе выкпіны! Сьмехацьцё ж ёй у адказ: — Не, асані, вінна! — Празь цябе! Празь цябе! Увайшлі ў спрэчку, А ў канцы пачалі Малаціці грэчку. Тут камар падляцеў: «Кум з кумой дзярэцца?» I пачаў ля журбы Акругом вярцецца! То у нос, то у лоб Джыгане — уп’ецца, От журба науцёк, Бо няма дзе дзецца. Сьмехацьцё ж не бяжыць, Даганяць ня хоча, А зь людзьмі над журбой Над дурной рагоча. От і ўсё. Калі хто З вас журбу убача, Дык настрашце яе Камаровым плачам. Уцячэць! А цяпер — Заплаці двухзлотку I кілішачак дай Прамачыці глотку.

68. Спрэчка

Дзядзька Тодар, два Праньцішкі, Сват Гілерык, кум Тамаш Раз ў мястэчку Зацьвілішкі Насьмяшылі ўвесь кірмаш. Што было прадаць — прадалі, Кум Тамаш зьмяняў каня, Покі ўсё панакуплялі, Зірк — ай-ей: каля паўдня! — Праўда, справіліся ёмка, Але ж хай ты… во, абед… — Ну дык што! Хадзем ў карчомку! — На суседзяў так сусед. Ўзялі кварту. На закуску Пару ўзялі тараноў. Што ж ім кварта? На затруску! Ўзялі квартачку ізноў… Больш пілі дзядзькі, чым елі: Квас, гарэлку, піва, мёд. Быццам чмелі, загудзелі, Як і ўвесь ля іх народ. Хоць там словы ледзьве вяжуць, — Тэй бяды! А што ж маўчаць? Той штось скажа, той заўважыць, Кіне чарку наліваць. Так ад цэнаў, бульбы, меры, Што на рынку хвальш дае, Зачапілі справы веры Дый… счапілісь за яе! Гэтта слоў ім не хапіла, — Знана вёска: словаў брак! Потым, слова — хіба ж сіла? Хіба ж зробіць, як кулак? От і пляснуў Тодар ў вуха Па-суседску Тамашу, I паўстала завіруха У карчме на кірмашу. Кум Гілерык, сват, Праньцішкі, Тодар, — зьвіліся ў клубок… Ўсё мястэчка Зацьвілішкі Раптам зьбеглася ў шынок… Праз гадзіну дзед Ігнацы Ўсіх бусайлаў тых мірыў: — Ці ж ня сорам гэтак, братцы? — Дзед паважна гаварыў. — Ну, наліха вам сварыцца? З розных вераў вы — адны Дзеці гэтае зямліцы, Краю гэтага сыны. Вера з жыцьцем ўсім даецца, Хто іх даў — яму іх знаць! Дурань той, хто спадзяецца Веры сілай паяднаць. Мы і так, браткі, зьнявагі Досыць мелі ад чужых, Каб спрачацца без развагі, Ці ня цешым толькі іх? Глузу хіба ж вы ня мелі? Біў чужы вас лёгка сьмех? Эх вы, шэршні! Эх вы, чмелі! Ну, ня сорам вам?.. Ня грэх?..

69. Каму што

Жарт

У самы жар, у летні час, Ўжо ў поўдзень, па абедзе, Назаўтра ў горад на кірмаш Народу цьма ідзець і едзе. Ну, ехаць добра, хоць пячэ, Але ж ісьці дык во дзе мука! А як з паклажаю яшчэ, Дык то найгоршая дакука. Хаця каб крышку адпачыць — Ідзеш, ідзеш, ды трэба сесьці, Бо пуд ці пару валачыць, То не пярынку ў жмені несьці. Калі ж карчма — ну, тутка стой! Тут можна выпіць і паесьці, А за работай мілай той З знаёмым гутарку завесьці. Зышліся гэтак ў карчме раз Наш беларус, цыган, хахол, I неяк трапіла на час, Што за адзін прыселі стол. Адзін узяў сабе мядку, Другі — гарчыну, той — паўпляшкі, Пакуль сядзелі ў халадку, Зьвялі знаёмства, то ж ня цяжка. Цыган да гораду сьпяшыў, — Каня ён добра знаў ўсе вады, — Купляў, мяняўся — не грашыў, Купцам на коні даваў рады. Хахол Маўчба ішоў з работ, — Заробак добры меў, багаты, — Шукаў сябра, каб без клапот Даехаць зь ім да роднай хаты. У горад брыў цялё прадаць Наш Янка Цьвік, празваньнем Дыба; Падатак мусіў ён аддаць, А так — цялё самому трэба. Адно вось так, другое не, — Сядзяць і зюкаюць паціху, Ажно глядзі ты, вохці мне! Зайшлі у спрэчку, клічуць ліха. Каб іх на царства узьвялі, Аб гэтым здумалі спрачацца! — Дык што рабіць бы пачалі, Якою працаю займацца? «Вось я, здаецца, добра б жыў, Гульнуў бы я тады бясьпечна, З сваім народам бы дружыў, Кулеш ўсё еў бы ды яешні», — Так кажа Янка першы наш. «Ну, дзе твой розум, белавусы? — Крычыць Маўчба. — Саўсім нямаш Між вас разумных, беларусы. От я іначай бы зрабіў: Ў садку пад вішняю ляжаў бы, Увесь урад пры мне б тут быў, А я бы правіў ды сьпяваў бы. А есьці — еў бы з салам хлеб, Крышыў галушкі бы зубамі, I сала з салам, і яшчэ б Я сала так бы еў часамі». «Каб вас пярун! — крычыць цыган. — Абодва варты вы нямнога, Вунь той аббіты ўвесь саган Хоць грошык варт, а вы — нічога! Каб я папаў у каралі, Дык мне ўсё гэта было б мала, З казны б украў я тры рублі, Украў каня — і… махні драла!»

70. Варожба

Засьцянковая аповесьць

Бліжыцца поўнач. У гэтай парэ Сон пахаджае па панскім дварэ. Сьпяць, паканчаўшы звычайную працу, Чэлядзь ў пякарні, паны у палацу; Толькі стары вартаўнічы Ігнацы Ходзіць з клякоткай і піпкай сваёй: Двор сьцеражэ ад людзіны ліхой. Ходзіць стары і мурмоча пад нос: — Ну і пракляты ж сягоньня мароз! Новы кажух прабірае, пся вера, Быццам кажух — не кажух, а папера! Брэша, ня зломіць старога жаўнера, — Панна Эмілья, хай Бог ёй аддасьць, Вызваліць з гора, ня пусьціць прапасьць. Цёнгле, як толькі пачнецца цямнець, Зараз палынаўкі з кухні нясець, Міла глядзіць і ласкава сьмяецца: — Хочаце, можа, Ігнацы, пагрэцца? — Гэткі парадак ня ўсюды вядзецца! Добрае сэрца! Павет абысьці, Роўную паньне, бадай, каб знайсьці… Адвэнт [1] на сходзе. Яшчэ да каляд Тыдзень астаўся адзін акурат. Неба у зорках, і кожна зь іх зьзяе, Месяц зялёны свой сьвет пасылае, Лёгкі марозік за шчокі хапае, Сьнег пад нагамі прыемна рыпіць, — Ведае варту Ігнацы, — ня сьпіць. Панна Эмілья тым часам сабе Вечар праводзіць у нейкай журбе: Нейкія брэдні плятуцца дзяўчыне, — Быццам яна не ў дварэ ахмістрыня, Быццам яна не жывець ў ахвіцыне, Быццам яна немаведама хто, Хочацца сэрцу няведама што. Ўспомніць мамульку, татульку, свой дом, Ўспомніць сябе невялічкую ў ём, Старшага брата і няньку-бабульку, Тэклю, Агатку, Ганульку, Аршульку, Даўных равесьніц… кароўку Рабульку… Дзе яно ўсё? I ня вернеш тых дзён, Зьнікла, як дым, расплылося, як сон!.. Страшна і ўспомніць далёкі той год (Чорным яго называе народ), — Пошасьць з касою па сьвеце хадзіла, Панну Эмілью сіроткай зрабіла, Родных, сямейку зямлёю пакрыла. Доля, няйначай, — ў яе ўсё руцэ: Ўзялі паны гадаваць пры дачцэ. Ўстане, паходзіць і сядзе ізноў, Б’ець у галоўку гарачая кроў; Нейкія ў сэрцы парваліся тамы [2] , Твар то збляднее, то зробіцца ў плямы… Стане прад маткай сьвятой з Вострай Брамы [3] , Просіць: «Прачыстая, згінуць ня дай, Гора адкінь, ад бяды захавай!» Ручкі заломіць, і сьлёзы цякуць… Новыя думкі ізноў набягуць, Жыцьце у людзях сабе выкладае, Цяжкае жыцьце! Хаця спагадае Маткі заступніца — пані старая, Пан як бы родны, — нявесела жыць! Час у жалобе, ў маркоце бяжыць. Хочацца сэрцайку ласкі ня той, — Хочацца спогадзі паньне другой… Тэкля, Аршулька, Ганулька — малжонкі, Шлюбныя носяць на пальцах пярсьцёнкі… Моліцца панна да ўласнай патронкі: — Панна сьвятая, ты неба ўмалі, Вернага друга мне ў жыцьці пашлі! Потым ўсьміхнецца прыгожа… Каму? Ведама — пэўне, яму аднаму… Рожы [4] цьвітуць на бялюсенькім твары, Што ж тут за цуд і чые ж гэта чары? Праўду сказаць? Вінаваты гусары, Ну, хоць ня ўсе, дык, прынамсі, адзін Паньне прычынай маркотных гадзін. Статны, прыгожы, — праўдзівы жаўнер, — Гляне — як сокал! Які ж кавалер! Майстар на жарты які, на хіхоты, Як удаецца ў шабунькі, ў залёты, Лёсткі пушчаць — навучыся ў яго ты! Як ён часамі умее глядзець, Ў танцы які! — не пазволе сядзець! Ручку як сьцісьне, на вуха шапне Слоўца такое, што й сэрца замрэ! Шкода, нядоўга яны пастаялі… Толькі тры тыдні ўсяго балявалі Гэтта ў дварэ і паехалі далей. Рушылі ў Вязьму, а стуль пад Маскву, Чуець паненка, маўляў, наяву, Як прад ад’ездам ён цяжка ўздыхаў; Помніць — навекі аб ёй прысягаў, Як ад’язджаючы, бачыць, скланіўся… Праўда ж? Ці помніць? Ці, можа, забыўся? Любіць? Ня любіць?.. Ў другую ўлюбіўся? Можа, ўдаваў закаханьне на жарт? Трэба аб гэтым спытацца у карт! Праўда, што адвэнт і грэх варажба, Што ж — калі гоніць ў сухоты журба! Бог міласэрны няхай выбачае… Панна Эмілья ў красэлка сядае, Талью картуе, шэсьць карт выкладае, Сёмая карта кладзецца пад ніз. Хітры пасьянс пачынае: «Маркіз». — Любіць? ня любіць? Любіў? не любіў?.. Верным астаўся?.. Ці верным ня быў? — Шэпча паненка. Пасьянс збунтаваўся… Дзе ж той чырвоны кароль падзяваўся? Мусіць, ня любіць!.. Не, гэты ня ўдаўся!.. Іншы спрабую цяпер разлажыць — Час памаленьку бяжыць ды бяжыць. Поўнач прайшла. У дварэ петухі Раз прапяялі з-пад цёплай страхі, Крайчыкам месяц з-за туч выглядае, Панна Эмілья варожб не кідае, Новы, хітрэйшы пасьянс раскладае: — Любіць, ня любіць, любіў, ашукаў, Верным астаўся ці ім не бываў? Рыпнулі дзьверы… I вось на парог… Панначка — зірк! — гэта ж ён, далібог! Палец да губ прылажыў, усьміхнуўся, Дзьверы прымкнуў за сабой, азірнуўся. — Панна чакала, каб я дый вярнуўся? Ціха на пальчыках к ёй падышоў, Дзеўча адразу ня знойдзе і слоў. Потым зьдзіўленьне крыху адышло. — Скуль пан узяўся і што прывяло? — Гэтак пытае. Урода асанны. Сам, як ягнятка, ласкавы, рахманы. — Жыць не магу без каханае панны! Мусіць, нігдзе не спаткаю такой… Дай ты мне шчасьце, вярні мой спакой! Рукі злажыў і на коленкі стаў, К ножкам дзяўчаці галоўкай упаў. Панна Эмілья, смуціўшыся гэтым, Хоча устаць, адхіснуцца, а дзе там! Ён не пушчае і моліць ўсім сьветам: — Будзь гаспадыняй, царыцай маёй, Сэрца зьлячы мне, душу заспакой. Што тут рабіць? Гэта ж могуць пачуць, Потым у вочы усе засьмяюць: Панна уночы госьцяў прымае! Ручкай гусара з кален падымае, Просіць устаць, не крычэць, сунімае, Садзіць у крэсла, прыносіць вады… — Ціха, мой пане, наробіш бяды! Людзі пачуюць, — нічога табе, — Сеў дый паехаў, і сам па сабе. Я ж і назаўтра тут мушу астацца; Будзе ад сораму недзе схавацца, Людзі пачнуць як навокал сьмяяцца: «Ў панны Эмілі ёсьць кавалер». — Хай не сьмяюцца! Бо плакаць, павер, Будуць, паненка, яны над сабой, Покуль гуляю яшчэ з галавой, Покуль ня судзіць мне доля прапасьці, Хіба сама ты захочаш напасьці, Думкі ня споўніш маеі аб шчасьці. Ведай: прыехаў забраць я цябе, Ў разе ж нязгоды — застрэліць сябе. Бачыш, кладу я на стол пісталет: Коркі падняты, набоі як сьлед. Добрая гэта турэцкая штука! Дзед адабраў на вайне ў мамалюка [5] ; Можа, сягоньня прыдасца на ўнука. Воля твая: рассудзі, выбірай, — Шчасьцем дары ці насьмерць пакарай. — Пан, не даеш мне з чаго выбіраць, Я не хачу ні судзіць, ні караць! Як жа так раптам… Ці ж можна, скажэце? То ж не гульня, а мы з панам ня дзеці, — Трэба падумаць яшчэ, паглядзеці. — Панна Эмілія, мне не пярэч! Хіба ня любіш?.. Ня панская рэч! Пану да гэтага дзела няма, Ведаю думкі свае я сама, Можа б, любіла, каб гэтак ня ягліў [6] , Так не пужаў і з адказам ня нагліў [7] , Быў да паненак ня гэтак павадліў, Можа б, тагды і пайшла… А цяпер?! — Панна збляднела, маўляў, бы папер; Хоча сказаць і баіцца сказаць, Вочкі спусьціла, павекі дрыжаць… Той жа гусар, як смала, прычапіўся, Ручку цалуе і з крэсла ўсхапіўся, Зноў на каленях у ног апыніўся. — Слонейка, — просіць, — кажы, не чакай: Ў пекла мне судзіш ці разам у рай? Любіш — ня любіш, шкадуеш ці не, Дай жа спакою, ня мучай мяне! Сэрца паненскае, ведама, з воску, Возьмем мы места ці зьвернемся ў вёску, Толькі б агоньчык і зараз жа сьлёзку, Ясную сьлёзку на вочка пашле, Хоча — ня хоча, дый скажа «але». Гэтак і з паннай Эмільяй было. Нешта ад сэрца к грудзям падышло, Потым у горле клубком перасела, Быццам бы выскачыць сэрца хацела; З вочак сьлязінка скацілась нясьмела, Сьледам другія сьпяшаюць ісьці… — Люблю, — кажа панна, — люблю… адпусьці! Ускочыў, падскочыў гусар малады Так, як бы чорт ад сьвянцонай вады. Рады, сьмяецца і ручкі цалуе, Пусьціць, абніме, ізноў прымілуе, Ну, не раўнуючы, мора хвалюе! Нават апомніцца ёй не дае, Рупіць зьбірацца, капоцік ўзьдзяе. Гасіць лаёўку, вядзець на парог, Клямку шукае… Ды Бог засьцярог: Панна зірнула каханку у вочы, — Так, як вугольлі, гараць сярод ночы… Верыць — баіцца, ня верыць — ня хоча. — Хто тут? — пытае. Ён цягне, маўчыць… Панна ў трывозе тады як ўскрычыць: — Маці Прачыстая! Ў помач прыйдзі! Згінь ты, шатане, — мара, прападзі! Згінь, прападзі ты, нячыстая сіла! — Правай рукою яго ахрысьціла. Чуе: рука, што трымала, пусьціла. Прывід той страшны прапаў ў цемнаце. — Кінь варажыць ў адвантовым пасьце! — Голас чужы з-за дзьвярэй прагрымеў. Панна… прачнулась. Ліхтар абгарэў, Мусіць, даўно дагарэла лаёўка, Смрод у сьвятліцы… балела галоўка, Ціха празь сені прайшла пакаёўка. Стары гадзіньнік паказвае пяць… — Ах, як заспалася!.. Трэба ж так спаць!

1

Адвэнт — калядны пост (каталіцк.).

2

Тамы — перашкоды (польск.).

3

Вядомая каталіцкая ікона ў Вільнюсе.

4

Ружы.

5

Тут у сэнсе: у турэцкага ваякі.

6

Каб гэтак настырна не дамагаўся.

7

Не прысьпешваў (паланізм).

71. Канец Паўлючонка

I

Ноччу позна, па кірмашу, Ехаў з места Паўлючонак, А празваньне меў «Жучонак», Гаспадар быў зь вёскі нашай, Ўнучак Паўла, сын Антося (Той быў к пану дапушчоны), Баўтрамеем быў хрышчоны, Чалавек быў з мухай ў носе. Едзе ў страсе: цёмна, ціха… Ў дальнім лесе хтось рагоча… Уляпіў у цемню вочы, I здаецца… Што за ліха? Нехта йдзець сярод гасьцінца, Пэўне, двое, штосьць гамоняць. «А каго тут чэрці гоняць?» — Аж падняўся на драбінцэ. Бачыць: нейкіх аж тры цені Убок зышлі і разам сталі. Пад’язджае. Ўсе аддалі Хвалу божаму іменю. «Хто тут блудзіць?» — запытаўся Баўтрамей ў ліхой трывозе, Бо тагды, па той дарозе, Не адзін гультай бадзяўся. «Старцы, дзядзька! — Кныш, Вароба З Краснай Долі, Крук Нічыпар…» «А бадай жа вас Люцыпар Ці напасьніца хвароба! Чорт вас водзіць тут, галыткі, Добрым людзям на спатканьне, Хай вас трасца…» — «Годзе, пане? Час пакінуць звычай брыдкі, — Кажа Кныш. — Ці ты маленькі, Што на нас дарам злорачыш [8] ? Нам хады не запярэчыш Па гасьцінцу. Можа ўсенькі!» «Нас ня лай, — Вароба прэціць, — Бачыш, ночка: допуст боскі; Хоць ня многа вёрст да вёскі, — А ўсяго здалееш стрэціць. Лепш зрабі ты па-хрысцьянску, Падвязі, памей к нам ласку» Змардаваліся мы цяжка, — Чымся лаяць па-паганску». «Вох, разумны дзе знайшоўся! Хочаш езьдзіць надурніцу? Маеш дулю, пане Грыцу! Не з такім, браток, зышоўся!» Сьвіснуў пужкай па канёчку, Мэрам бічык, а ня пуга: «Но, Буланы! Но, шаўлюга! Марнаваць ня сьлед нам ночку». «Гэй, суседзе, — Кныш зноў крача, — Дай прысесьці ж на драбінку! А у цяжкую гадзінку Мы заплацім па-жабраччу». «Ну, ну, як жа, — маеш збыткі! — Так Баўтрук ў адказ рагоча. — Ходзіць ў латах, яшчэ хоча Заплаціць; а чым, галыткі?» Тут Нічыпар рыкнуў басам, Моўся той мядзьведзь з дубровы (Голас надта меў здаровы): «Падвязі да карчмы, васан!» «Што дасьце?» — Баўтрук на гэта. «Што ж у нас? Кіі, ружанцы…» «Дык прасіце, абарванцы, Хай лазаты дасьць карэту!» Ўдарыў лёйцам. Конь падскочыў, Як падстрэлена казуля. «Лепей чорта падвязу я!» — Баўтрамей пад нос мурмоча.

8

Злорачыш — зьневажаеш, праклінаеш (паланізм).

II

Мрок запаў яшчэ цямнейшы, Хоць калі ты шылам ў вочы, Ў каляіне гразь хлюпоча, А Баўтрук цяпер сьмялейшы: «Хутка будаем, коню, ў хаце, Скончым нашу райтараду [9] , Гаспадыня будзець рада, Выйдзе з хаты спатыкаці!» Аж цыганскую гаворку Чуе раптам прад сабою. Быццам йдуць яны гурбою I вядуць аб нечым спорку. «От яшчэ ня меў хваробы — З цыганамі мець спатканьне: Сядзець сам без запытаньня, — Зьвесны нораў цыгановы!» Як ні хоча ззаду быці, Конік цягне дробным трусам… Даганяе, хоць і мусам, Зраўнаваўся, — што рабіці! «Што за дзіва?» — Паўлючонку Падкальнула ў сэрца нешта. Толькі трое, а дзе рэшта? Два цыганы йдуць і жонка. «Здрастуй, бацьку!» — гыркнуў збоку Цыган доўгі, чарнатвары, I другі за ім да пары, I цыганка: «Скуль, здалёку?» «Еду з торгу». — «А, вяльможны! Падвязі да карчмы хоця, Бо па гэтакай хлюпоце Пехатой ісьці ня можна». «Рад бы я, ды сам ты бачыш, Што на колах, братка, цесна, Не усядземся сумесна…» «Эй, аб чым ты, бацьку, плачаш! Цыган, пане, як вужака: Хоць ўшасьцёх здалелі б сесьці! А ля карчмы хочам зьлезьці, — Не замучыцца каняка». Не пасьпеў Баўтрук паўслова Адказаць на просьбу гэту, А мужчыны і кабета Шась на колы Баўтруковы! «Н-но! Гані сваю шаўлюжку! Дадай ходу!» — I рагочуць, Штосьць па-свойму там стракочуць, Адабралі лейцы, пужку… Буркнуў быў на тыя рэчы Баўтрамей, дык — д’ябла дзеці! — Ледзьве здолеў усядзеці,— Так заштурхалі у плечы. «Сядзь спакойна ты, зрабніна! Кінь плявузгаць гэтта лішку: Вып’еш ў карчме тры кілішкі, I заплацім, што павінна». Што ты зробіш? Няма волі, Іх жа сіла, перамога, Дзякуй толькі Пану Богу, Не спаткалася іх болі. Праз гадзіну, — час кароткі Баўтрамею доўгім здаўся, — Сьвет з ваконца паказаўся У карчомцы пана Ноткі. «Ну вот, бацьку, гаварыў ты! Зараз зьлезем, купім гары I заплацім тры таляры — Мы ня любім жаднай крыўды».

9

Райтарада — уцёкі (польск. з фр. мовы).

III

Цесна ў карчме — ў бочцы мэрам Селядцоў, людзей набіта. Дымам лямпачка спавіта Тытунёвым, едкім, шэрым. Гоман, грукат, сьмех і спрэчка… Гэнам граюць, гэтта скокі Вырабляюць, ўзяўшысь ў бокі, Аж трасуцца сьцены, печка. Баўтрамей спацеў, чырвоны З цыганамі п’ець гарэлку, Скінуў сьвіту і мяргелку, Выглядае, моў шалёны. Мусіць, дзюбнуў чарак многа, — Нешта старцаў ўспамінае, Зь іхняй долі выкпівае I сьмяецца з Пана Бога. «От, халеры! Дай ім хлеба, Дай рызманчык, тое, сёе Гультаям!.. За што, якое? Суляць ласку божу зь неба… Ласку божу!.. Абібокі! Мне пуховы хлеб смачнейшы, Ў роце коле, а сытнейшы, А нябескі… вох, далёкі! Кажуць, ў небе ёсьць збавіцель. Мне здаецца — людзі брэшуць, Языкі аб зубы чэшуць: «Ёсьць збавіцель, спакусіцель…» Тут цыган, што быў ля боку, Лезе проста цалавацца: «Можаш з царствам распраўляцца, У галоўцы маеш клёку, Маеш, братка! Мусім выпіць, Я з бутэлькі выльлю рэшту». На другіх міргнуўшы нешта, Абмачыў ў гарэлцы кіпець. Баўтрамей, як выпіў гэта, Крэкнуў, плюнуў, аблізнуўся… Цыган хітра усьміхнуўся. «Прад табою, — кажа, — мэта: Хочаш злота мець, як бруду? Хочаш срэбрам слаць падлогу? Хочаш медзі? Дам спрамогу, Ўсё дастану, ўсё здабуду. Хочаш панам быць прыдворным? Грапам, князем, дваранінам, А ня бедным селянінам, Не хадзіць у целе чорным?.. Хочаш, браце?.. Ну, кажы нам?» Баўтрамей крыху зьмяшаўся: «Я папраўдзе не зьбіраўся Быці нейкім кармазынам…» «Ён ня думаў, — вох, прастота! Хіба ты ужо напіўся? — Цыган зноў жа прычапіўся: — Ты кажы: ці ёсьць ахвота?» «Быці панам… Жыць ў дастатку… Быць ў пашане… Ўсё пазнаці, — А за гэта… Што вам даці?!» «Што? Драбніцу толькі, братку: Нам душы тваёй ня трэба, Не бяром цяпер ні ў кога, — Адступіся ты ад Бога, Адступіся ты ад неба. Згода, слухай? Кажы: «ладна»! Вып’ем разам гарнец мёду». Баўтрамей ня чуў падходу I згадзіўся безаглядна. Цыган ўстаў з услону важна, Ў правы, ў левы кут падзьмухаў. «Ну, цяпер устань, і слухай, I кажы за мной выразна». Стаў Баўтрук, зьмяніўшысь ў твары, Ўвесь дрыжыць, — калоціць фэбра [10] , — Дзеля злота, панства, срэбра Прамаўляе ціха чары. З кожным словам ўлазіць звольна Сум ў душу і страх сьмяротны. Прамаўляе неахвотны, Над сабой цяпер ня вольны. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Скончыў цыган: «Сядзь, ягомасьць, — Кажа чорны, — скончым дзела, Пагуляем, братку, сьмела За прыемную знаёмасьць». Баўтрамей вачыма лыпнуў, Як бы зараз ён прачхнуўся, Глынуў сьліну, папярхнуўся. «Я залішне, мусіць, лыкнуў, Толькі што я відзеў страхі: Ясны анёл з чорным біўся, Гром грымеў, а сьвет зацьміўся, I прапалі неба знакі. Хтось душыў мяне за горла, Аж пачуў я ў вуш’ю звоны, Аж цяпер здаюцца шпоны Тут, на шыі. Дух запёрла…» «Глупства гэта. Вып’еш болей, Мары, пане, зараз зьнікнуць, — Цыган кажа, — нават пікнуць Не адважацца ніколі». Выпіў кубак мёду поўны Баўтрамей, другім паправіў. «Ты, цыгане, — кажа, — правіў, Што я буду пану роўны, Буду злота мець бязь ліку, Срэбрам ў хаце біць падлогу, Дай жа грошы, колькі змога, Хоць бы тайстру [11] невяліку». «О! За гэтым, брат, ня стане, — Будуць грошы, будзе панства! Маеш патэнт на дваранства: Гэрбу Воўка на Кургане. Маеш грошы: чыстым злотам Мех скураны вось набіты. Ну, цяпер, здаецца, квіты, Ці чаго яшчэ ахвота?» «Дзе, у ліха, больш хацеці? — Баўтрамей ў адказ сьмяецца. — Хопіць мне, і застанецца Ашчасьлівіць нават дзеці!» «Досыць? Добра! Схочаш болей, Дзьмухні толькі ўлева, ўправа, Па загаду зробім жвава, Як ніхто, нігдзе, ніколі. Віват! — крыкнуў цыган, — слава! Жычу шчасьця Баўтрамею!» I пайшла ў карчме завея, I пайшла ў карчме забава. Ўсё сплялося ў нейкім віры: Рукі, твары, плечы, сьвіты, Кужаль панскі, аксаміты, Порт мужыцкі, скрыпкі, ліры. Ў дзікім тахце рэюць зыкі, Баўтрамей з цыганкай скача: «Хадзі, імасьць, хадзі, ваша! Скачы, пані!.. Чыкі-брыкі!..»

10

Фэбра — ліхаманка, трасца (польск. з лац. мовы).

11

Тайстра — кайстра, торба, клуняк.

IV

Цэлу ноч сядзела жонка, — Муж з кірмашу зараз будзе… Прывязьлі ёй ўранку людзі Нёжывога Паўлючонка. Ён загінуў, грэшны, блізка, Ў дзьвюх вярстах ад вёскі роднай, У дрыгве сырой, халоднай, У вадзе, густой і сьлізкай. Там ляжаў ў асоцы голы, Твар абдзёрты меў і рукі… «Гэта, пэўне, чорта штукі», — Разьняслося навакола. Сто гадоў таму здарэньню, Можа, нават больш мінула. У зямліцы тры заснула Чалавечых пакаленьні, — Род загінуў Баўтрамея. З часам сьмерць усё выводзіць! А паданьне ў вёсцы ходзіць I дзядоўскім духам вее.

72. Шчасьце Мацея

Старадаўная казка

Жыў сабе ў сяле Мацей, Меў шасьцёра ён дзяцей, Сядзеў, бедны, без работы, Бо ня меў к таму ахвоты. Красьці ён высьцерагаўся, Знаць, астрога крат баяўся, А шасьцёрка дзетак плача, Трэба хлеба ім, аднача. Вось ад гэтае нядолі, Каб ня чуці стогнаў болей, Рушыў раз Мацей ў дарогу Проста ў рай, к Самому Богу. Ўздумаў праўды дапытацца, Што рабіць, за што узяцца? Брыў ці многа ён, ці мала, Ў лес густы яго прыгнала. Паўдня, мусіць, йшоў па лесе Ды зблудзіўся, нос павесіў, Сеў пад дрэвам і чакае, Можа, пройдзе хто. Гукае. Толькі ўчуў ён: нехта едзе; Лес трашчыць, як ад мядзьведзя, Конь капытам так грукоча… Уцячы Мацейка хоча, Хоча ўстаць — ніяк ня можа… — Вось бяда дзе, моцны Божа! Зьліўся потам ўвесь, трасецца… Бачыць — сьвет к яму нясецца: Бяжыць ясны, пекны конь, Ўвесь гарыць, маўляў агонь, Збруя белая раменна, Ўбрана ў золаце адменна; На кані, узяўшысь ў бокі, Чалавек сядзіць высокі, Пекна надта прыадзеты, Але быццам з таго сьвету. Вось узьехаў на паляну, Дзе сядзеў Мацей зьляканы, Конь спыніўся, стаў, чакае, З воч яго агонь шугае. «Што сядзіш тут, маладзец? — Так спытаўся той язьдзец. — Куды брыў, на што сабраўся?» Мацей духу тут набраўся, Зірнуў проста на яздца: «Ў імя Сына і Айца!!! Сьвяты Юр’я, пэўне, гэта: Такі з твару, так адзеты, Як я бачыў на абразу!» Пасьмялеў Мацей адразу Дый прамовіў да сьвятога: «Я — Мацей з Бару Крутога, Шмат дзяцей, паночку, маю, А карміць іх чым — ня знаю. Працаваў бы — не здалеці, Бо гультай я ў гэтым сьвеце! Красьці? — краў бы, дык баюся, Бо, крый Божа, пападуся Да пачцівых як людзей, Так паходзяць ля грудзей, Што жыць стане неахвота! Вось такія мне клапоты. Я і думаў, як мне быць, Дзе спакой сабе здабыць? Не дайшоў сам да нічога, А надумаўся — да Бога Я пайду і запытаю, Што рабіць на сьвеце маю? Ды у лесе во зблукаўся, Начаваць у ім сабраўся… Вы ж, паночак, быць павінна, Ў неба едзеце ў гасьціны? Дык мне ласку там зрабіце, Аба мне ўсё раскажыце I аб дзетках маіх разам; Што там скажуць? З пераказам Сюды едзьце проста ў лес». «Добра, добра, я увесь Для цябе гатоў служыць! Як мне толькі не забыць Тое ўсё, што ты казаў? Я б паяс расьперазаў На ўспамін, — дык меч спадзе, Што параіш у бядзе?» «Эт, панок! Я спосаб знаю, — Простым розумам параю: Каб вам мець перасьцярогу, Не забыцца б ў Пана Бога, — Адно стрэмя залатое Вы пакіньце мне на тое, Помніць будзеце ўвесь час, Што я тут чакаю вас». «Добра, розуму бярэмя Маеш, чалавеча! Стрэмя На, вазьмі маё; сядзі Ды чакай мяне, глядзі!» I, Мацею стрэмя даўшы, Сам паехаў, паскакаўшы Зноў па лесе на каню… Бляск ідзе, маўляў з агню, Зьзяе стрэмя залатое. «Вот бы мне яшчэ другое! — Гэтак думае Мацей. — Было б хлеба для дзяцей». (Ўзрос Мацей і жыў бяз цноты, Не было бацьком турботы, — Дык ня дзіва, што лазаты, Бэльзэбула сын рагаты, З гэткай думкай падступіў, А Мацей яе ўхапіў.) Потым стрэмя закапаў, Палажыўся і праспаў Аж да заўтра, да паўдня… Пралупіўшы толькі вочы, Чуе: конь ізноў грукоча. Сьвяты Юр’я то нясецца, Мацей ў вус сабе сьмяецца. Многа часу не чакаў, Хутка Юры прыскакаў; Конь пад ім гуляе, скача. «Ну, ты слухай, небарача: Аб табе з тваёю справай Я ў абедзе за расправай Богу ўсё як ёсьць сказаў; Пастараўся, як зьвязаў, I як ты жывеш, гаруеш I зь дзяцьмі сваймі бядуеш; Як галаву сваю ламаеш I які ты розум маеш! Так казаў, што ледзь-ня ледзь Сам ня плакаў. Адпаведзь Бог такую табе даць Меў мне міласьць прыказаць: Красьці — гэта грэх! Глядзі, Ты ніколі не крадзі! Калі ж будзеш ты што браць У людзей, то, каб аддаць, Надта рупіцца ня трэба, От і будзеш меці хлеба. А то часам і саўсім Не аддай нічога ім: Я ня ведаю, ня браў… Калі ж будуць набівацца, Ты ня бойся адпірацца, Шчасьце знойдзеш так сваё. А цяперака маё Стрэмя зноў ты мне зьвярні». «Стрэмя?! Я яго ня браў! Хіба ж пан мне аддаваў?!» — «Ану, як жа, — можа, не?» — «Не давалі, панок, мне! Мо’ ў дарозе дзе згубілі, Мо’ саўсім бяз стрэмя былі?..» «Не кажы, Мацей, пустога, Свайго стрэмя залатога Я ніколі не губіў; Я пакінуў, як тут быў, Ды ад’язджаць ўжо зьбіраўся». А Мацейка не спужаўся: «Ясны пане, мяне маці Не вучыла, каб ілгаці, I калі я вам сказаў, Стрэмя вашага ня браў, — Значыць, так яно і ёсьць, Дайце веры, ваша мосьць». Так Мацей выпрысягаўся. Сьвяты Юры паспрачаўся, Потым бачыць, што дарма Тут стаяці, што няма Ўжо ніякае надзеі Вярнуць стрэмя ад Мацея, Уздыхнуў дый кажа ціха: «Ну, ня жычу табе ліха, Бог з табою… Спажывай! Дробных дзетак паднімай, Хоць… Папраўдзе… Каб я знаў, Стрэмя б мо’ табе ня даў». I, сказаўшы так, сьвяты Паскакаў у лес густы. Мацей стрэмя адкапаў Дый за пазуху схаваў I пайшоў сабе дахаты I вясёлы, і багаты. Як ён сьцежачку знайшоў, Як дадому ён прыйшоў, Як далей ён сабе жыў, З кім сварыўся, з кім дружыў, Які ў жыцьцю меў ён цэль — Я ня ведаю. «Круцель!» — На яго казалі людзі. Хай і гэтак сабе будзе! Мне ж, калі так ваша ласка, За маю за гэту казку Чару мёду паднясіце Ды закускаю дарыце.