Мяне няма: роздумы на руінах чалавека

Панаваньне ў кожным моманце павінна пераўзыходзіць сябе цяперашняе, спыніцца для яго — значыць хіснуцца ў заняпад, саступіць больш моцнай волі да панаваньня.

Адным словам, усё, што ёсьць, — пануе, і такім чынам воля да панаваньня робіцца сутнастваральнай асновай быцьця бяз Бога. І значыць, на ёй, гэтай волі, цяпер мусяць палягаць усе каштоўнасьці, зь яе паўставаць і да яе вяртацца.

Паколькі волі да панаваньня, каб быць, заставацца, неабходна ўвесь час узрастаць у сіле, то ўсё, што ёсьць, — няёсьць, а толькі становіцца, адбываецца... Тут істотна не прамінуць наступнае: гэтае станаўленьне (адбываньне) на подзе волі да панаваньня не ўяўляе сабой паступова-пасьлядоўны рух наперад. Прычына немагчымасьці такога лінейна-эвалюцыйнага руху ў тым, што сусьвет Ніцшэ абмежаваны наяўным існым, за якім — ужо казалася — нічога няма і ня можа быць. Адсюль немагчымасьць выйсьці па-за межы існага ў нешта іншае, большае (Абсалют, Адзінае, Трансцэндэнтнае, Бог і да т.п.), — і таму быцьцё мусіць рухацца па крузе, раз-пораз вяртаючыся да свайго пачатку — “вечнае вяртаньне”.

(Ідэя “вечнага вяртаньня” Ніцшэ зьініцыявала “філязофію абсурду” Камю і была, можа, найбольш нечакана інтэрпрэтаваная Дэлёзам, які паспрабаваў давесьці, што вечнае вяртаньне — “выбарачнае”. Не ўсялякая праява волі да панаваньня замацоўвае сябе ў быцьці настолькі трывала, каб зноў адбыцца пры новым вяртаньні гэтага быцьця — нэгатыўныя сілы схільныя да самаадмаўленьня. З чаго атрымліваецца, што нэгатыўнае не вяртаецца і, такім чынам, зьнікае з быцьця. Нэгатыўнае — адмоўнае — і ёсьць Нішто. Адно толькі станоўчае, як праява існага — існуе заўсёды, але існуе ня як тоеснасьць, а менавіта як рознасьць, што ўтварае магчымасьць станаўленьня, адбываньня, быцьця.)

Воля да панаваньня як галоўная дзейсная сіла, якой наканавана запанаваць над усім існым, мусіла абраць нешта, праз што гэтае наканаваньне магло быць максымальна рэалізаваным. Такім абраньнікам стаўся чалавек, але ня той, што быў раней, з каштоўнасьцямі, зарыентаванымі на наяўнасьць наяўнага Бога, а новы чалавек, каштоўнасьці якога ўжо фармаваліся воляй да панаваньня. Гэтага новага чалавека Ніцшэ назваў “звышчалавекам”.

Звышчалавек — гэта пэрсаніфікаваная воля да панаваньня, ён тое, што колькасна назапашвае і тым якасна вялічыць волю да панаваньня на зямлі. Таму каштоўнасьць чалавека цяпер мусіць вымярацца, зыходзячы з гэтай ягонай функцыі, а значыць, для ацэнкі чалавека ўжо не падыходзяць тыя каштоўнасьці, што набылі легітымнасьць (меру меры) у хрысьціянскую пару.

Чалавек, які паслугуе Богу, — чалавек; чалавек, які паслугуе волі да панаваньня (як “волі да жыцьця” — Шапэнгаўэр), — звышчалавек. Такога чалавека спакваля рыхтавала быцьцё, каб ён насьцеж расхінуў дзьверы ў патаемнае і вызваліў адтуль у непатаемнае нішто іншае, як самую ісьціну быцьця.

“Цяпер дае пра сябе знаць тое, што Ніцшэ ўжо тады разумеў мэтафізычна, — што новаэўрапейская “мэханістычная эканоміка”, суцэльны машынэрны разьлік усялякага дзеяньня і плянаваньня ў сваёй безумоўнай форме запатрабуе новага чалавецтва, якое выходзіць за межы ранейшага чалавека... Патрабуецца такое чалавецтва, якое ў самой сваёй аснове тоеснае ўнікальнай сутнасьці новаэўрапейскай тэхнікі і яе мэтафізычнай ісьціне; г.зн. — якое дае сутнасьці тэхнікі цалкам авалодаць сабой, каб такім чынам непасрэдна самому накіроўваць і скарыстоўваць усе асобныя тэхнічныя працэсы і магчымасьці. Безумоўнай “мэханістычнай эканоміцы” сумерны, у сэнсе ніцшэўскай мэтафізыкі, толькі звыш-чалавек, і наадварот: такому чалавеку патрэбна машына для татальнага панаваньня над Зямлёю” (Гайдэґер).

Прыкладна так Гайдэґер чытаў Ніцшэ... Але нават абярогшы сябе гэтым “прыкладна”, нельга не ўсьведамляць тую меру нахабства, якая ўсякі раз застаецца навідавоку, калі нехта на некалькіх аркушах паперы наважыцца прамаркіраваць лябірынты мысьленьня Гайдэґера (пэўна, куды больш заблытаныя, чым лябірынты цара Мінаса), якімі ён праз усё сваё жыцьцё намагаўся “выйсьці” зь Ніцшэ.

АЛЬБЭР КАМЮ

Камень Сызыфа

Я ня ведаю, ці ёсьць у гэтага сьвету большы за яго сэнс.

Альбэр Камю

Камю ставіўся да жыцьця і мысьленьня сур’ёзна. Магчыма, нават залішне сур’ёзна, як для эўрапейскага мысьляра сярэдзіны XX стагодзьдзя. Адсюль тыя недарэчнасьці, у якіх ён апынаўся кожны раз, калі спрабаваў паяднаць маральны імпэратыў жыцьця зь імаралізмам мысьленьня. Аднак адсюль і вабнота Камю, бо дзякуючы гэтай сур’ёзнасьці ў яго атрымалася зь імаральнай мяшанкі быцьця/мысьленьня выкласьці свой маральны кодэкс.

Пагодзімся, гэта штучны маральны кодэкс, пераважна дэкляратыўны і, увогуле, ня столькі этычны закон, як эстэтычны маніфэст. Але апошняе якраз і сталася прычынай доўгага рэха ад моўленага Камю, бо ў XX стагодзьдзі маральныя ідэі ня могуць быць пачутымі, калі яны прамаўляюцца без увагі на эстэтыку красамоўства. У Камю этычны закон і эстэтычны маніфэст перагукнуліся адно ў адным, і гэты перагук потым шматкроць адбіўся ў лябірынтах стагодзьдзя. Хаця не забудземся, што век найдаўжэйшага рэха даволі кароткі...

Камю гаварыў прыгожа і адважна мысьліў. Бога няма, а сьмерць ёсьць. У сытуацыі адсутнасьці Бога і непазьбежнасьці сьмерці жыцьцё ўсчыняецца і вершыцца самім чалавекам. Яно ні на што не абапіраецца, нічым не трымаецца, ні да чаго ня туліцца. Яно ёсьць толькі як ёсьць, і нічога болей за ім не паўстае, нічога іншага зь яго не вымыкае, і ўсё канчаткова мяжуецца гібеньнем: “... бачаньню чалавека абсурду адкрываецца схоплены агнём і скаваны лёдам, празрысты і абмежаваны ў сваіх межах сусьвет, дзе ўсё немагчыма, але ўсё дадзена і па-за чым няма нічога, акрамя пагібелі і небыцьця”.

Паколькі за тым, што ёсьць, — няма нічога, то і не выпадае на што спадзявацца. Такая сытуацыя прынцыпова мяняла стасункі чалавека з быцьцём. У сьвеце без надзеі, у сьвеце панаваньня невараці мусіў жыць ужо іншы, абсурдны чалавек, і ў яго павінны былі быць ужо іншыя, абсурдныя, рэлігія, філязофія, мастацтва... Дый патас ягонага быцьця цяпер патрабаваў новай меры.

Чалавек паганскі таясаміў сябе зь вечнасьцю, чалавек хрысьціянскі падзяляў час на пару жыцьця і пару вечнасьці, чалавек абсурду атрымаўся роўны моманту свайго існаваньня, ён прамінаў яго разам із часам і зьнікаў бязь сьледу.

Быць — каб памерці. З гэтай пэрспэктывы выпаўз гнятлівы смутак — халодная вужака вусьцішнасьці пасялілася за пазухай эўрапейскага чалавека, і ва ўсёй пагрозьлівасьці паўстала пытаньне: а навошта тады быць?

Каб жыць! — пераконваў Камю. Сьмерць — канец усяму, але так, як канец, яе і трэба ўспрымаць, не губляючы з гэтай акалічнасьці мужнасьці і адвагі (“Абсурд — гэта ясны розум, які ўсьведамляе свае межы”). Больш за тое, якраз эсхаталягічнасьць нашага жыцьця высьвятляе яго сапраўдную каштоўнасьць для нас саміх. Вызваленыя Ніцшэ ад дыктатуры Бога, мы павінны пераадолець адчай адзіноты і сьмерці ды дарэшты рэалізаваць падараваную нам свабоду.

“Чалавек абсурдны пачынаецца там, дзе заканчваецца чалавек, які меў надзею, дзе дух, пакінуўшы назіраць за гульнёй з боку, захацеў сам у ёй паўдзельнічаць”.

Але не бывае гульні бяз правілаў і спаборніка. Гульня з самім сабой — не гульня, а забаўка. Нехта павінен быць насупраць, некаму трэба глядзець у пякучыя зрэнкі, цяжка дыхаць у твар, прамаўляючы шалёныя словы.

Гэтым спаборнікам, гэтым Другім стаўся для Камю ніхто іншы, як сам Абсурд.

Абраўшы за спаборніка Абсурд, Камю мусіў вырашаць надзвычай складаную задачу: што супрацьпаставіць Абсурду, каб не прайграць?

Камю вынайшаў адказ і тым здабыў гонар.

Бунт!

Абсурд — гэта тое, што ні ахвярным змаганьнем, ні ўпартай працаю, ні адмысловым хітрыкам адолець няможна.

А бунт і ня створаны дзеля перамогі.

Бунт — гэта ўсяго толькі мажлівасьць пярэчаньня абсурду жыцьця, форма захаваньня годнасьці, калі трываць адчай далей немагчыма, а пазытыўнага выйсьця зь яго няма. Да таго ж бунт — гэта альтэрнатыва самагубству, якое лягічна вынікае з абсурднасьці чалавека ў абсурдным сьвеце, а яшчэ — пагарда да фатуму, што вызваліў чалавека зь небыцьця, аднак у быцьці ня даў яму нічога, акрамя часу і прасторы. Урэшце, бунт — гэта любоў-засьцярога жыцьця такога, якім яно ёсьць, ад бессэнсоўніцы сьмерці...