Мяне няма: роздумы на руінах чалавека

Пазьней Фройд знойдзе магчымасьць, каб паспрабаваць збэсьціць свайго суперніка: “Гэта не замінае паплечнікам Адлера вітаць у яго асобе Мэсію, да зьяўленьня якога зьняверанае чалавецтва рыхтавалася шэрагам папярэднікаў. О! Мэсія, натуральна не ўяўляе сабой нічога пэўнага” (“Нарысы па гісторыі псыхааналізу”).

Больш складаным быў канфлікт зь Юнґам, самым любімым вучнем, якога Фройд у хвіліны расчуленасьці называў “сынам”.

Юнґ быў лідарам швэйцарскай школы псыхааналізу, якая адыграла істотную ролю ў папулярызацыі псыхааналізу. Але разам з адданасьцю вучэньню Фройда “швэйцарцы” ўпарта не прымалі яго татальную сэксуальнасьць.

Пратэстанцкая Швэйцарыя ніяк не хацела дый не магла пагадзіцца з поглядамі Фройда на чалавека, як на асацыяльнага эгаіста. Для пратэстантызму, які змог даволі ўдала паяднаць хрысьціянства з сацыянальцю (і амаль “сацыялізмам”), дэ-хрысьціянізацыя і дэ-сацыялізацыя чалавека да ўзроўню голай біялёгіі, заакцэнтаванай на сэксуальных інстынктах, — была абсалютна непрымальнай.

Але ці ня мелі “швэйцарцы” рацыю, уцякаючы ад свайго Мэфістофеля да Бога? У вытлумачэньні чалавека празь ягоную паталёгію было нешта настолькі паталягічнае, з чым цяжка было канчаткова прымірыцца каму заўгодна.

Дый увогуле, з вучэньнем Фройда адбывалася дзіўная рэч. Кожны ягоны складнік паасобку, хаця і выклікаў пярэчаньні, але збольшага падаваўся прымальным. А вось у цэлым з вучэньнем немагчыма было зьмірыцца, ні зыходзячы з звычайнага здаровага сэнсу, ні зь веданьня чалавека ў гістарычным прасьцягу, ні стасуючы яго зь іншымі сыстэмамі вымярэньня.

Урэшце, і сам Фройд адчуў, зразумеў дыспрапорцыю паміж біялёгіяй і сацыяльнасьцю сваёй тэорыі (чаму, несумненна, паспрыяла ўпартасьць “швэйцарцаў” і асабіста працы Юнґа) і, шукаючы шляхі да збалянсаванасьці, ён прыйшоў да таго, што потым пазначыў тэрмінам “Звыш-Я”.

Фройду давялося пагадзіцца зь відавочным: чалавецтва так доўга жыве супольным жыцьцём, што сацыяльныя законы супольнасьці залеглі ў ягоныя інстынкты. І хаця сэксуальнасьць, як мэханізм жыцьцядзейнасьці зьяўляецца асноваю чалавека, але нішто іншае, а менавіта культура ў самым шырокім разуменьні гэтага слова ўтаймавала біялёгію і надала чалавеку “чалавечы” вобраз.

* * *

Цяпер мы можам сказаць колькі словаў пра агульны выраз філязофіі фройдаўскага псыхааналізу...

Напачатку ўсяго — “Яно”, прытоены ў не-сьвядомым і зблытаны, як каўтун, вузел псыхікі, у якім больш-менш зразумела адно тое, што “Яно” зьдзяйсьняе сябе па прынцыпу імкненьня да асалоды. Прага асалоды — вось тая пуцявіна, якой трымаецца біялёгія чалавека.

Але паколькі на шляху гэтага сьляпога імкненьня несупынна сустракаюцца перашкоды, то ў чалавеку паступова напрацоўваецца “Я”, якое з аднаго боку, “пралічвае” варыянты, як абмінуць гэтыя перашкоды, а з другога — утаймоўвае “Яно”, узгадваючы ягоную хэнць з канкрэтнымі сацыяльнымі варункамі.

“Я” — вытворчае ад” Яно” і адначасна вынік гістарычнага разьвіцьця культуры, якая прарасьціла ў ім пачуцьці сораму, віны, граху, узгадавала сацыяльныя забароны, маральныя аўтарытэты, усё тое, што Фройд абагульняе тэрмінам “Звыш-Я”.

“Звыш-Я” — гэта як бы вышэйшая істота ў чалавеку, ягоны духоўна-сацыяльны ідэал.

Мяркуючы па Фройду, нашае “Я” ўвесь час знаходзіцца ў складаным становішчы выбару паміж не-сьвядомым “Яно” і занадта сьвядомым “Звыш-Я”. А яшчэ “Я” — мейсца, дзе зь пераменным посьпехам ідзе несупынная бойка паміж біялёгіяй і культурай, сэксуальнымі комплексамі і сацыяльнымі табу.

У філязофскім аспэкце “мэханізмы” Фройда могуць слугаваць падставаю для самых розных высноваў. Асабіста мне ў першую чаргу заўважаецца наступнае. Калі Фройд мае рацыю, і не-сьвядомае “Яно” сапраўды валадарыць над “Я”, то тады практычна здымаецца адна з асноўных праблемаў спэкулятыўнай мэтафізыкі — праблема свабоды волі.

* * *

“Мяне маглі б запытацца, ці перакананы я сам, і ў якой ступені, у сапраўднасьці распрацаваных тут прапановаў. Я адказаў бы, што не перакананы і не спрабую схіліць да веры іншых. Дакладней: я ня ведаю, наколькі я ў іх веру. Мне здаецца, што афэктыўны момант перакананасьці тут нават не павінен прымацца да ўвагі. Бо можна захапіцца рухам думкі і за ім кіравацца да апошняе магчымасьці ўсяго толькі з навуковай цікаўнасьці...”

Гэтыя словы Фройда я цытую з працы “Па той бок прынцыпу насалоды”. І хаця яны былі сказаныя з нагоды адной канкрэтнай праблемы, думаецца, ня будзе вялікай памылкай перанесьці згаданую “самаацэнку” на ўсю ягоную творчасьць.

Малаверагодна, каб у глыбіні душы Фройд не прызнаўся сабе, што ён увесь час трошкі “блефуе”, што ён не стамляецца балянсаваць на мяжы навукі і паэтычнай гіпэрбалы, што канструкцыя ягонай сыстэмы трымаецца ня столькі на вывераных фактах, колькі на аналізе ўласнага падсьвядомага і авантурных высьверках інтуіцыі.

І тут, здаецца, да мейсца будзе пытаньне: псыхааналіз (па Фройду) — навука ці мастацтва? (дарэчы, неяк Фройд, магчыма, у палемічным гуморы, сказаў, што для псыхааналітыка лепей ня мець мэдычнай адукацыі.)

За тое, што псыхааналіз больш мастацтва, чым навука, сьведчыць наступнае назіраньне. Кожны з буйных прадстаўнікоў гэтай сфэры дзейнасьці, выкарыстоўваючы мэханізмы псыхааналізу, прыходзіў да высноваў, якія супярэчылі, аспрэчвалі ці ўвогуле адпрэчвалі базавыя пастуляты мэтаду. Гэтая дзіўная заканамернасьць выявілася ўжо ў творчасьці найбольш таленавітых вучняў Фройда (Юнґа, Адлера, Штэкеля) і працягвалася ў ягоных наступнікаў (Рэйха, Салівэна, Хорні, Фрома, Маркузэ).

Аналізуючы гэтую заканамернасьць, нельга абмінуць увагаю той факт, што ў псыхааналізе, як і ў мастацкай творчасьці, практычна адсутнічаюць аб’ектыўныя крытэры, і ўсё залежыць ад індывідуальнай творчай канстытуцыі, ад таго, на якім этычным, сацыяльным, эстэтычным (расава-біялягічным таксама) грунце ўзгадаваўся сам аналітык.

Урэшце, калі б зьвесьці ў сыстэму ўсе супярэчнасьці розных псыхааналітычных сыстэмаў, то ад псыхааналізу не засталося б нічога. Акрамя самога псыхааналізу. Дык што, перад намі адна з найвялікшых містыфікацыяў XX стагодзьдзя? Наўрад ці пры самых крытычных адносінах да псыхааналізу Фройда гэткае можна будзе сьцьвярджаць нават у будучым. Да таго ж, містыфікаваць можна адно таго, хто чакае быць зьмістыфікаваным.

Але нават калі вучэньне Фройда — містыфікацыя, то яна нам была патрэбнай. Чалавек заўсёды быў гатовы абмяняць панылую праўду пра сябе на інтрыгуючую фантазію. За гэта выразна сьведчыць уся гісторыя рэлігіі і мастацтва.

* * *

Зыґмунд Фройд пражыў 83 гады. Напрыканцы жыцьця ён захварэў на рак горла і амаль не займаўся клінічнай працай, але творчую дзейнасьць не пакідаў, пакуль былі хоць якія сілы.

Пасьля захопу Аўстрыі нацыстамі ў 1938 годзе ў яго адабралі пашпарт, і з жыхара гета ён стаўся ягоным вязьнем. Фашысты пазбавілі Фройда маёмасьці і бібліятэкі; чатыры ягоныя сыны загінулі ў концлягеры. Такі ж лёс чакаў і яго самога. Але вялізны міжнародны аўтарытэт і выкуп у 100 000 шылінгаў дапамаглі яму пакінуць Вену. Апошні год ён пражыў у Англіі і памёр 23 верасьня 1939 году.