Мяне няма: роздумы на руінах чалавека

ФРЫДРЫХ НІЦШЭ

1. У ПАЛОНЕ БІЯГРАФІІ

Я адно, мае творы іншае.

Фрыдрых Ніцшэ

Бацька Фрыдрыха Ніцшэ — Карл Людовік Ніцшэ — быў лютэранскім пастарам. І, пэўна, не абы-якім, бо да яго зь вялікай прыязнасьцяй ставіўся сам кароль Прусіі Фрыдрых Вільгельм IV.

Дарэчы, Фрыдрых Ніцшэ зьявіўся на сьвет у дзень нараджэньня караля. Шчасьлівы бацька запісаў у царкоўнай кнізе: “Сын мой, тваім імем на зямлі будзе Фрыдрых Вільгельм, у памяць караля, майго дабрадзея, у дзень нараджэньня якога ты атрымаў жыцьцё”.

Хлопчык рос ціхім, маўклівым, загаварыў толькі ў два з паловаю гады (хто тады мог падумаць, што гэтага маўчуна будзе слухаць увесь сьвет!..).

Але дамо слова самому Ніцшэ, які ў лісьце Брандэсу (датаваным 19 сакавіка 1888 г.) выкладае сваю біяграфію наступным чынам: “Vita. Я нарадзіўся 15 кастрычніка 1844 году на мейсцы бойкі каля Лютцэне. Першае імя, якое я пачуў, было імя Ґустава Адольфа. Мае продкі былі польскай шляхтай (Ніцкі)*, пэўна, тып добра захаваўся, нягледзячы на тры нямецкія “маці”. За мяжой мяне звычайна таясамяць з палякам, яшчэ гэтай зімою я быў занесены ў сьпіс замежнікаў, якія наведалі Ніццу, comme Polonais. Мне кажуць, што мая галава сустракаецца на карцінах Матэйкі. Мая бабуля належала да шылераўска-ґётэўскага колу ў Вэймары. Я меў радасьць быць выхаванцам паважнай Шульпфорты, адкуль выйшла столькі вялікіх людзей (Кляпшток, Фіхтэ, Шлеґель, Ранкэ і г.д. і да т.п.), добра вядомых у нямецкай літаратуры. У нас былі настаўнікі, якія зрабілі б (ці зрабілі) гонар якому заўгодна ўнівэрсытэту. Я вучыўся ў Боне, пазьней у Лейпцыгу: стары Рыґль, тады першы філёляг Германіі, амаль з самага пачатку адзначыў мяне сваёй увагаю. У 22 гады я быў супрацоўнікам “Цэнтральнай літаратурнай газэты” (Царнкэ). Я непасрэдна прычыніўся да стварэньня філялягічнай суполкі ў Лейпцыгу, якая існуе і пасёньня. Зімой 1868/69 гг. базэльскі ўнівэрсытэт запрапанаваў мне прафэсуру, я тады ня быў яшчэ доктарам. Хутка пасьля гэтага Лейпцыгскі ўнівэрсытэт надаў мне ступень доктара досыць ганаровым чынам: безь якой-небудзь абароны, нават без дысэртацыі. Зь вялікадня 1869 па 1979 г. я жыў у Базэлі; мне давялося адмовіцца ад майго нямецкага грамадзянства, бо, паколькі я быў афіцэрам (конны артылерыст), я ня змог бы ўхіляцца ад надта частых позваў на службу, не парушаючы сваіх акадэмічных абавязкаў. Тым ня менш я дасьведчаны ў двух відах зброі: у шаблі і гарматах і, магчыма, яшчэ ў трэйцім... У Базэлі, нягледзячы на маю маладосьць, усё адбывалася як нельга лепей: здаралася, асабліва пры абароне доктарскіх дысэртацыяў, што той, каго экзаменавалі, быў старэйшы за экзаменатара. Дарункам лёсу, выпаўшым на маю долю, сталася сардэчная прыязьнь паміж Якабам Буркхардтам і мною — досыць нязвыклы факт для гэтага вялікага непрыяцеля ўсялякага таварыства мысьляра-адзінотніка. Яшчэ большым дарункам было тое, што ў мяне з самага пачатку майго існаваньня завязалася вялікае сяброўства з Рыхардам і Казімай Ваґнэрамі, якія жылі тады ў сваім маёнтку Трыбшэн, каля Люцэрна, быццам на нейкім востраве, без усялякіх ранейшых стасункаў. Некалькі гадоў дзялілі мы паміж сабою ўсё вялікае і малое; давер ня ведаў межаў. (Вы знойдзеце ў сёмым томе Збору твораў Ваґнэра “ліст”, надрукаваны ім для мяне з нагоды “Нараджэньня трагедыі”.) З гэтага моманту і надалей я пазнаёміўся зь вялікім колам цікавых людзей (і “людцаў” — Menschinnen), па сутнасьці амаль з усім, што расьце паміж Парыжам і Пецярбургам. Перад 1876 годам здароўе маё пагоршылася. Я прабыў тады зіму ў Сарэнта з маёй даўняй сяброўкаю баранэсаю Мэйнзэнбуг (“Успаміны ідэалісткі”) і сымпатычным доктрам Рэ. Стан мой не палепшыўся. Неверагодна пакутлівы і ўчэпісты галаўны боль адбіраў усе мае сілы. З гадамі ён нарастаў да піку хранічнай хваравітасьці, так штогод налічваў тады для мяне да 200 пякельных дзён. Нядуг мусіў быў мець выключна лякальную прычыну: пра якую-небудзь нэўрапаталягічную падставу ня можа быць і гаворкі. Я ніколі не заўважаў за сабою сымптомаў душэўнага бязладзьдзя, нават ніякай тэмпературы, ніякага памутненьня розуму. Мой пульс быў тады такім жа павольным, як пульс першага Напаліёна (=60). Маёй спэцыяльнасьцю было на працягу двух-трох дзён запар з абсалютнай яснасьцю цярпець нясьцерпны боль cru, vert, які суправаджаўся ванітамі. Распаўсюдзілі чуткі, быццам я ў шпіталі для вар`ятаў (і нават памёр там). Няма большай памылкі. Сталасьць майго духу выпадае якраз на гэтую страшную пару; сьведчаньне — “Золкавы ранак”, які я пісаў у 1881 годзе, калі перажыў зіму ў неверагодным змарненьні, адлучаны ад дактароў, сяброў і радзімы. Кніга паслугуе мне ў пэўным сэнсе “дынамомэтрам”: я напісаў яе зь мінімумам сілаў і здароўя. З 1882 году мае справы, натуральна, досыць марудна, пачалі рухацца да лепшага: крыза была пераадолена (мой бацька памёр вельмі маладым, якраз у тым узросьце, у якім я сам быў бліжэй за ўсё да сьмерці). Мне і сёньня яшчэ трэба аберагацца: шэраг умоў кліматычнага і мэтэаралягічнага парадку для мяне абавязковы. Зусім ня выбарам, а непазьбежнасьцю зьяўляецца тое, што я праводжу лета ў Верхнім Энгадзіне, а зіму — на Рыўеры... У рэшце рэштаў хвароба прынесла мне найвялікшую карысьць: яна выдзеліла мяне зь іншых, яна вярнула мне мужнасьць да сябе самога... Да таго ж я, адпаведна сваім інстынктам, адважная жывёліна, нават мілітарыстычная. Доўгае супраціўленьне трошкі раззлавала мой гонар. — Ці ж я не філёзаф?..”

Як ужо згадвалася, ліст да Брандэса датаваны 1888 годам. Калі лічыць “фармальна”, то Ніцшэ заставалася пражыць яшчэ амаль дваццаць год, але ці можна залічваць да жыцьця тыя дзесяць зь іх, што ён правёў у шпіталі для псыхічна хворых?

Таму вернемся да жывога Ніцшэ і паспрабуем дадаць колькі рысаў у распачаты ім самім жыцьцяпіс.

У побыце гэты агрэсыўны рызыкант духу быў надзвычай ветлівы, па-жаноцку мяккі, гаварыў ціха, асьцярожна. Рысы ягонага твару былі спакойнымі, вочы задуменныя. Яго лёгка было не заўважыць, можа, таму, што манэры меў вытанчаныя. Рыхард Ваґнэр неяк сказаў: “Я даў бы цяпер сто тысячаў марак, каб умець паводзіць сябе, як гэты Ніцшэ”. А сам Ніцшэ, ня тоячы задавальненьня, напіша напрыканцы сьвядомага жыцьця: “... і я мушу прызнацца, што мяне больш цешаць тыя, хто мяне не чытае, хто ніколі ня чуў ні майго імя, ні слова “філязофія”; але куды б я ні прыйшоў, напрыклад, тут, у Турыне, твар кожнага пазіраючага на мяне асьвятляецца і робіцца дабрэйшым. Чым я да гэтай пары асабліва ганаруся, дык гэта тым, што старыя гандляркі не супакойваюцца, пакуль ня выбяруць для мяне самы салодкі зь іхнага вінаграду”.

Гэты чалавек, які паўстаў супраць мысьленьня ўсёй эпохі, які не прамінаючы нікога, зьняважыў усіх вялікіх ад Сакрата да Ваґнэра, ніколі ня меў ворагаў у сваім асабістым жыцьці. І можа, найперш таму, што ўсё тое, з чаго людзі варагуюць паміж сабой (улада, грошы, маёмасьць, пасады), абыходзіла яго.

У 1879 годзе Ніцшэ атрымаў па стане здароўя адстаўку ў Базэльскім Пэдагогіюме (дзе сем год выкладаў грэцкую мову) і штогадовы пансыён у 3000 франкаў. Болей Ніцшэ нідзе стала не працаваў, “бадзяўся” зь мейсца на мейсца (Нямеччына, Швэйцарыя, Італія), здымаў кватэры, жыў у пансыянатах, — але гэтае “бадзяньне” зусім не было хаатычным. Да праблемы мейсца і клімату Ніцшэ ставіўся амаль гэтаксама сур’ёзна, як і да праблемы харчаваньня. “Ніхто ня вольны жыць дзе заўгодна, а каму наканавана зьдзейсьніць велічнае, што патрабуе ўсёй ягонай моцы, той нават зусім абмежаваны ў выбары”.

Ніцшэ лічыў, што памылка ў выбары мейсца і клімату можа разьмінуць чалавека зь яго наканаваньнем, разьвесьці так далёка, што чалавек і не здагадаецца, дзеля чаго ён быў прызначаны жыць. Гэты арыстакрат духу, геній рэфлексіі адчуваў прыроду, як селянін (а можа, і глыбей — як зьвер), і ня толькі адчуваў, а ня мог жыць інакш, як толькі ў суладзьдзі зь яе рытмам, з кругазваротам яе бегу. Магчыма, адсюль першая (у абодвух сэнсах) канцэптуальная ідэя ягонай філязофіі — ідэя “вечнага вяртаньня”.

Але яшчэ большае, чым праблема мейсца і клімату, значэньне Ніцшэ надаваў праблеме харчаваньня. Адкуль можа ўзяцца “воля да жыцьця” пры дрэнных харчах? — слушна заўважыў ён.

Цяжкую для страўніка нямецкую кухню Ніцшэ, далікатна кажучы, не любіў. “... Паходжаньне нямецкага духу — з сапсаванага страўніка...” Дарэчы, як і ангельскую: “яна дае духу цяжкія ногі — ногі англічанак”. Лепшай кухняй ён лічыў кухню П’ямонта... Каб болей поўна ўявіць стаўленьне Ніцшэ да “праблемы страўніка” — трохі ягоных парадаў: “Ніякай вячэры, ніякай кавы: кава тлуміць. Чай толькі ранкам карысны. Ня многа, але вельмі моцны; чай вельмі шкодзіць і робіць хворым на ўвесь дзень, калі ён на адзін градус халаднейшы за патрэбны”.

Што да “тэхналёгіі” творчага працэсу, то ў большасьці выпадкаў яна была падобнай да той, пра якую Ніцшэ распавёў у зьвязку з стварэньнем сваёй “кнігі кнігаў” — “Так сказаў Заратустра”: “Маё здароўе было ня зь лепшых; зіма трымалася халодная і залішне дажджлівая; маленькі гатэль, які туліўся да берага мора, так што ноччу прыліў амаль пазбаўляў сну, уяўляў сабой ува ўсім супрацьлегласьць пажаданаму. Нягледзячы на гэта і ці ня ў доказ майго цьверджаньня, што ўсё вялікае ўзьнікае “нягледзячы”, у гэтую зіму і ў гэтых неспрыяльных умовінах паўстаў мой Заратустра. — Да палудня я падымаўся ў паўднёвым напрамку па цудоўнай вуліцы ўверх да Зоальі, паўз сосны і гледзячы далёка ў мора; па палудні, так часта, як толькі дазваляла маё здароўе, я абыходзіў усю бухту ад Санта-Маргерыты да мясцовасьці, што ляжыць за Партафіно... — На абедзьвюх гэтых дарогах прыйшоў мне да галавы ўвесь першы Заратустра, і, наперадзе ўсяго, сам Заратустра, як тып: дакладней, ён аб`явіў сябе сам...”

Магчыма, якраз таму, што большая частка дня Ніцшэ прамінала ў праходках па вулках, узьбярэжку мора ці горных сьцяжынах, ён ня надта шмат чытаў і, увогуле, ставіўся да чытаньня хутчэй як да адпачынку інтэлектуала, а ня як да інтэлектуальнай працы. “Мне, верагодна, не натуральна чытаць многае і многа: чытальня робіць мяне хворым... Я заўсёды вяртаюся да невялікай колькасьці ранейшых францускіх пісьменьнікаў: я веру толькі ў францускую культуру і лічу непамыснасьцю ўсё, што акрамя яе называецца ў Эўропе “культурай”, ня кажучы ўжо пра нямецкую культуру...”

У тэме “Ніцшэ і жанчыны” звычайна акцэнтуецца ягоны раман з Лу Саломэ, “пэрсаніфікаванай філязофіяй Ніцшэ” (па трапнай характарыстыцы ягонай сястры, якая вымаглася, каб раман не завяршыўся шлюбам).

Лу Саломэ была расейкай, ёй тады (1882 г.) яшчэ ня споўнілася дваццаці год, яна мела выключны розум, надзвычайную інтэлектуальную чуйнасьць і паэтычны талент. Яе паэму, прысьвечаную Ніцшэ, спачатку палічылі за твор самога Ніцшэ. “Гэта самая разумная жанчына ў сьвеце”, — так пісаў Ніцшэ пра Лу Саломэ ў лісьце да аднаго зь сяброў. Пэўна, у гэтай ацэнцы болей ад звычайнай закаханасьці, чым ад сапраўднасьці, але калі такі магутны талент найперш бярэ пад увагу розум, то мусім пагадзіцца, што гэта была сапраўды неардынарная жанчына.

Натуральна, нічога ў Ніцшэ з Лу Саломэ “не атрымалася”, і наўрад ці маюць рацыю тыя, хто ў гэтым абвінавачваюць сястру Ніцшэ, Лу Саломэ ці Паўля Рэ (тады сябра Ніцшэ). Жанаты Ніцшэ — аксюмарон, ён мог выдумляць побач з сабою жанчыну і рабіць нейкія захады, каб паспрабаваць пазбавіцца адзіноты, аднак калі б справа з кімсьці насампраўдзе зладзілася, ён, пэўна, уцёк бы ад нявесты ў апошні дзень перад шлюбам, як ад Рэгіны Ольсэн уцёк Сёрэн Кіркеґар...

Цікава, што Ніцшэ “сваталі” і да Наталі Гэрцэн, аб чым ён паведаміў сваёй сястры ў адным зь лістоў: “Мяне пераконваюць тут у адносінах да Наталі Гэрцэн... Але і ёй трыццаць гадоў, было б лепей, каб яна была на год дванаццаць маладзейшай. А ўвогуле мне пасуе яе характар і розум”.

Тэма “Ніцшэ і жанчына” набывае трагедыйную “пікантнасьць” у зьвязку з даволі распаўсюджаным меркаваньнем, што прычынаю ягонага вар’яцтва сталася хвароба на пранцы. Але яшчэ пры “жыцьці” Ніцшэ гэтая вэрсія абвяргалася ці бралася пад сумнеў шэрагам знакамітых мэдыкаў. Доктар Ґільдэбрант: “Няма і сьледу доказу таго, што Ніцшэ ў 1866 годзе захварэў на пранцы”. Д-р Г.Эмаюэль: “Зь цяперашняга стану клінічнай псыхіятрыі вядомыя нам факты з гісторыі хваробы Ніцшэ недастатковыя для таго, каб рабіць станоўчыя высновы да дыягназу paralysis progressiva”. Д-р О.Бінсванґер: “Дадзеныя анамнэзу, датычныя хваробы Фрыдрыха Ніцшэ, настолькі няпоўныя і абарваныя, што канчатковая выснова аб энталёгіі ягонае хваробы не ўяўляецца магчымай”.