Нічые

– Гарэлкі... У мяне ёсць трыццаць царскіх грошай асігнацыямі, а што я за іх куплю?
– вось што сказаў!

– Праўда? Малайчына, дзедку!..
– пахваліў Даніла.
– Чэшаш, як па-жыдоўску, - ні хрэна не запомніць!..

У гэты момант Чайкаў голас пазваў ардынарца, той падхапіўся, падчапіў шаблю і, не звяртаючы аніякай увагі на палоннага, пабег у большую хату. Лебедзеў ціхамірна стаяў каля вушака. Праз момант ардынарац паявіўся зноў. У адной руцэ ў яго была пустая патэльня, у другой - міса. Нават ад парожніх, пахла ад іх шкваркамі і капустаю. Лебедзеў зглынуў сліну.

– Напшуд да камандзіра, - распарадзіўся Даніла, і калі Лебедзеў уваходзіў ужо ў расчыненыя дзверы, дадаў услед (як на жарабца свайго): - Ды не ўздумай мне балвацца!

XIII

Увайшоўшы, Лебедзеў хутка і не без цікавасці пачаў абзіркваць баковачку. Пабеленыя столь і чатыры голыя сцяны, калі не лічыць на адной з іх ходзікаў з гірамі ў выглядзе шышак і фрагментам малюнка «Мядзведзі ў сасновым бары» на цыферблаце, стваралі ілюзію, што баковачка большая, чым ёсць. Была яна даволі светлая, хоць на дварэ ўжо сутонела, чысценькая і ўнутраным убранствам сваім нагадвала хутчэй жытло якойсьці набожнай, ахайнай, у перастарках засядзелай дзеўкі, чым прыстанак ваеннага чалавека; да таго ж Чайка не курыў, таму нават пахла тут чымсьці прытарна-посным, як пахне засунуты пад бэльку ці за абразы пучок зверабою або перакладзеная багуном ад молі пажоўклая бялізна ў старой шафе. Высокае шырокае акно зноў-такі з нейкай дзявочай ахайнасцю завешана было празрыстым цюлем, які нават у шырыню, каб не моршчыўся, расцягнуты быў на цвічках па перыметры рамы...

Пры акне - жалезны ложак з чатырма бліскучымі шарыкамі на білах, гладка, па-казарменнаму засланы дзяружкай колеру чорна-чырвонай шахматнай дошкі. Побач столік, на століку лямпа, кніга і абразок. У кутку пры дзвярах падвешаны на вяроўцы чайнік для ўмывання, знізу - таз. У другім кутку этажэрка з кнігамі і паперамі.

Пасярод баковачкі яшчэ быў стол, без абруса, круглай формы, за якім сядзеў цяпер Чайка і мірна калупаўся ў зубах сярнічкаю. Тут, у пакоі, без шыняля і без фуражкі, з зачэсанай набок чупрынкаю кампалка яшчэ больш падобны быў на якогась выпускніка кадэцкага корпуса, чым на дарослага мужчыну, - праўда, жылісты быў, стромкі, нейкая прыхаваная сіла адчувалася нават у яго нерухомасці.

Пакуль Лебедзеў аглядаўся, Чайка ў сваю чаргу сачыў за ім.

– Сядайце, - прамовіў ён і нагою з грукатам высунуў з-пад стала другую табурэтку.

Пасля абеду Чайка яўна быў у настроі. Так, як і ардынарац, пад'еўшы, «разбаўляўся» са сляпым дзедам урокамі філалогіі, так і кампалка хацеў зараз чагосьці кшталту лёгкай пасляабедзеннай цыгарэткі, дэсерту - паслухаць чалавека свежага. Свае, брыгадныя, нават і Мірановіч, даўно яму надакучылі.

– І прашу прабачэння, што абед не прапаноўваю... Дужа слюнявенькая карцінка атрымалася б... Савецкі камандзір з атаманам банды налягаюць на яечню са шкваркамі - з аднае патэльні, ледзь галовамі не стукаючыся... Сядайце, кажу!

– Ды нічога страшнага, пастаю, - прымаючы гэты тон, азваўся Лебедзеў, - пастаю, Павел Пятровіч.

Чайка ўздрыгнуў. Рука з сярнічкаю застыла на міг. Памяць хуценька прабеглася па сённяшнім дні, па тых эпізодах, калі ён апынаўся разам з Лебедзевым. Можа, хтось называў яго па бацьку і чырвоны запомніў? Не, ніхто. Ні Даніла, ні Мірончык, ні Мірановіч. Дзед сказаў на яго Павал...

– Вы мяне ведаеце?

Лебедзеў развёў рукі: на табе!

– Хто ж вас не ведае? Чайку, героя, - прастадушна адказаў ён.
– Усе ж дакументы вашыя захаваліся, ваенкаматаўскія. Ляжаць сабе цэленькія, нават з фотаздымкам. Я вас яшчэ каля моста пазнаў - як толькі ўбачыў... Можна, я хадзіць буду, Павел Пятровіч? Ну, узад-уперад... (Ён дакрануўся да сіняка пад вокам.) Баліць, халера, а калі ходзіш, то лягчэй нібыта, - сказаў без аніякай крыўды ў голасе, пасміхаючыся; наіўны прыёмчык пад назваю «павага да ворага» плюс лёгкі падхалімаж - у талковага, як Чайка, камандзіра, разумей, і падначаленыя талковыя, калі навучыліся так скулы разварочваць.

– Хадзіце.

Лебедзеў заклаў рукі за спіну і маленькімі мяккімі крокамі, нібы па абмежаванай тэрыторыі камеры-адзіночкі, прабегся да акна, вярнуўся назад да дзвярэй; як маятнік, перастаўляліся яго тонкія ў параўнанні з тупаносымі вялікімі чаравікамі ножкі ў абмотках, гукі крокаў супадалі з цік-такам гадзінніка на сцяне. Міжволі ўзнікала ілюзія баковачкі з кабінетам, Чайкі са следчым, а Лебедзева са зняволеным, і неяк сама сабою размова пачалася ў допытна-пратакольным плане.

– Як вы думаеце, чаму я вас сюды прывёў?

– Ну, пэўна ж не абедам частаваць, - адказаў Лебедзеў, спыніўшыся, і надалей прытрымліваўся такога ж парадку: пытанне Чайкі - стоп-машына, свой адказ - ізноў цік-таканне крокаў, кожны крок - слова.

– Ды што вы можаце сказаць у сваё апраўданне?
– Чайка нават блюзнерыў.

– А вы пытайцеся, Павел Пятровіч!

– Ну, пра мяне, бачу, вам усё вядома, справу асабістую нават вывучылі... Пра мяне нецікава. Можа, пра міравую рэвалюцыю? Пра дыктатуру пралетарыяту? Даўно не чуў ужо, ажывіце ў памяці.

Лебедзеў спыніўся і паглядзеў на яго. Спытаў пасля паўзы:

– Скажыце... вы гэта сур'ёзна?

– Вядома! Цікава паслухаць, як вашая кухарка, калі ёй варыць не стане чаго, пачне «управлять государством»...

– Я пра іншае. Вы сур'ёзна будзеце змагацца з намі? Супраць рэгулярнай арміі? Усе вось гэтыя, - Лебедзеў павёў рукою, акрэсліўшы нябачны круг, - вашыя дзеншчыкі, дазоры, даклады, штабы, разведка, контрразведка, прызыўныя пункты, афіцэры расквартыраваныя... усё гэта сур'ёзна?

– Вы хадзіце, а то балець будзе, - параіў Чайка.
– У нас гэта сур'ёзна. І вось вам першы і самы надзейны доказ, - паляпаў ён па кабуры пад самай пахай.
– Вось тут, глядзіце, усё вашае жыццё. І каму-каму, а вам у вашым становішчы варта трохі менш здзіўляцца... Калі ў людзей ёсць зброя і яны могуць распараджацца чужымі жыццямі - вашай, у прыватнасці, - у такіх усё сур'ёзна. Так што, - працягваў ён, пазяхаючы, - давайце лепш пра Маркса.

– Пры чым тут Маркс?
– пачулася ў адказ. Лебедзеў адсек гэтыя словы з нейкім нават раздражненнем у голасе - відаць, пакрысе асвойтваўся, пераставаў баяцца, калі ўвогуле баяўся.
– Пры чым Маркс? Мы ўрэшце разумныя людзі і можам разважаць разумна... Усе гэтыя Марксы, Энгельсы, Леніны... Капіталы, дыктатура, камунізм, класавая барацьба, чырвоныя, белыя... Лухта! Чым больш цёмная, незразумелая, тым лягчэй задурыць ёй галовы люмпенам ці п'яніцам рабочым, але ж мы з вамі - мы як мінімум чыталі і ведаем вялікую расейскую літаратуру...
– казаў Лебедзеў, тупаючы ў такт гадзінніку, не гледзячы на Чайку. Словы яго падалі раўнамерна, абдумана, і разам з тым у самой іх інтанацыі прасклізвала штосьці скрытнае, двухсэнсоўнае, што ніяк не мог вызначыць Чайка.

– Цікава! Ды вы служыце чырвоным, не прызнаючы іхняе ідэалогіі? Вы белагвардзеец? Манархіст?

Лебедзеў выслухаў стоячы, пасля чаго заклаў рукі за спіну і зноў узяўся адмерваць свае маленькія крокі.

– Ні тое, ні другое. Я, Павел Пятровіч, найперш рускі чалавек. Як і вы.

– Ну, я, дапусцім, бела-рускі...

– Перастаньце, прашу вас! Вы ж не іхні! І бунт - гэта не вашае... Прабачце.

– Іхні я ці яшчэ чый, не ў тым рэч, - не адразу адказаў Чайка; як ні дзіўна, гэтыя смелыя пасажы палоннага, над якім у яго поўная ўлада, якога ён можа ў любую хвіліну вярнуць туды, адкуль забраў, падабаліся яму.
– А вось вы хто? Вось чаго я ніяк не разбяру!

– Кажу ж - проста рускі чалавек! Якому даражэй за ўсё свая Айчына...

– І вы так адкрыта мне, ворагу, аб гэтым расказваеце? І не баіцеся, што ўсё можна папросту пераказаць чырвоным?

– Нічога я не баюся, - амаль шчыра адказаў палонны, прафесійны шпіён і правакатар, супрацоўнік асобага аддзела контрразведкі 16-й арміі Кліменці Лебедзеў, распачынаючы свой чарговы спектакль, адзін з многіх, якім быў ужо згублены лік.

На заданні ён заўсёды напрошваўся сам, не патрабуючы за гэта ні ўзнагароды, ні падзякі - проста такі ўжо няўрымслівы, адчайны характар быў у чалавека, такая ўнутраная канстытуцыя: яго цягнула на рызыку, як канатаходца без страхоўкі цягне на дрот. Тапорная работа «чразвычайкі» і кабінетная контрразведкі адно нудзіла, раздражняла яго - толькі ў вострых адчуваннях была яго стыхія. Ён жыць, напэўна, не змог бы, каб час ад часу не выпрабоўваў, не ўзбадзёрваў сябе халадком смерці. Таму, калі паступіў ад «надзейнага» чалавека сігнал, што рыхтуецца перабег у нацыяналістычную банду, канечне ж, Лебедзеў загарэўся, канечне ж, кроў у ім узбунтавала... Далейшае было справай тэхнікі. Будучых перабежчыкаў проста адправілі разам у дазор усіх трох і Лебедзева, як «старшага», чацвёртым... Так, была рызыка. Так, усё на валаску вісела. Папросту маглі раскусіць і «шлёпнуць» і свае перабежчыкі, і нацыяналісты з банды. Але якая вайна без рызыкі? І як угадаеш на вайне?
– можна без адной драпіны вярнуцца з рукапашнай атакі і загнуцца ў лазарэце ад паносу; да таго ж Лебедзеў бываў і не ў такіх сітуацыях, і нічога, абыходзілася - міжволі паверыш у фартуну, у сваю зорку.