Отчаяние (на каз.яз.)

Абдолла кенет орнынан трып, терезе алдына барды. Мнара биіктігінен хан сарайыны етегіндегі, алы бау-башаа бленген Бар шаарыны иыр шетіне кз жіберді. р жерде сыртын сан трлі бояуларымен рнектеген, ернеулері ран срелерімен безенген кмбезді мешіттер, Калон, Чар, Минер мнаралары, лыбек салдыран салтанатты медреселер крінеді. Хан сарайыны ауласы рік, жзім, алма, алмрт, інжір ааштарымен сысыан жасыл бау… Ааш арасы сылдырап аан кміс оырау блатар. Бл збек еліні Самаранттан кейінгі лкен шаары. Бір кезде бл шаарды Самарантпен бірге Абдолланы бабасы Мхамед-Шайбани Аса Темір рпаынан тартып алан. Мхамед-Шайбани аза тапаннан кейін, Бар айтадан Аса Темір рпатарына кшкен. 1557 жылы, яни хаджри есебі бойынша 964 жылы, жиырма трт жасар Абдолла екінші рет жаулап алды. Содан кейін ол Бхарды зіні астанасы еткен. Осылай Бар хандыы туан.

— Бхар міршісі Абдолла збек халыны анын андай сорса, Сырдарияны орта шеніндегі аза еліні де анын сондай сорма болды. Бабалары білайыр мен Мхамед-Шайбаниды аза жерінен шыанын сылтау етіп, Сыр бойындаы алаларын зіме аратамын деп талай рет шапты, — деді жырау.

Абдолла терезе алдынан кейін брылып, жан-жаына ойлана арады. Біра оны кірпік апай тесірейе алан шегір кзіне — зулім сарай еденіне тселген ырмызы ызыл парсы кілемдері де, шекейлі рнекті сафьян орындытар да, абырада ілулі тран болат аспаптары мен алтын зерлі ылыш, анжарлары да, брыштаы дгелек арша стеліні стіне шрбат ішуге ойылан фарфор кеселер де, имек мойын кміс мыралар да — бірде-бірі крінбеді. Оны шегір кзі хан сарайыны мрмр абыраларын тесіп, лдеайдаы ккжиекке шаншыла араандай.

— ожа, сенен аыл сраым келіп тр, — деді ол, таы кзі клімдеп. — Дос боламын деп ант берген жауым, баса жауларыма досты крсетсе, мен андай шара олдануым керек?

— Ондай алдамшы достарды басын алан жн, тасыр хан.

— Солай де… Бізді жаа шыан Шаай мен оны баласы Туекел, ас жауым Бабаслтан мен Бзахрды бастарын маан кеп бергілері келмеді. Ал, оларды басын аза алаларын жаулап алан со мен кесуім керек…

Бабаслтанны опасыздыын сылтау еткен Абдолла бір мы бес жз сексен екінші жылы, тамызды сегізі кні Сауран бекінісіні етегіндегі алы тоайды арасына кеп шатырын тікті.

Та атып келе жатан мезгіл. Бір кездегі ататы білайыр бабасыны лашкерлеріндей, кіле кк темір рсанан, тгілген жал, лаш йры жйрік мінген елу мы скер лек-лек боп, бекіністі оршай сапа тра бастады. Шаарды сол жаында а боз, ара кк сйглік мінген, бастарындаы болат дулыалары шыып келе жатан кнмен шаылысан байдулла слтанны жауынгерлері. Теріскей жата кн белгісі бар ара туды желбіретіп стаан Абдолланы баласы бді-Мумин слтанны лашкерлері. Тстері суы, аарлары ызарлы. Кнгей тста байдулланы баласы Асфандияр слтанны, ірбіз басыны суреті салынан алара кк туыны астына Абдолла арамаындаы Келдеш би, Жандулет би, Трсын би, Бике би секілді белгілі мірлерді жігіттері тізілген. Дені аза руларынан шыан мірлер боландытан, бларды скерлеріні сырт бейнесі Дшті ыпша сыпайларына сайды. Найзаларыны басына ту етіп ттам ылшы байлап алан. Таымдарыны астында бзаубас шопарлары.

Сауран шаарыны быласындаы тоайлы алаында Абдолла міршіні алызыл жібек шатыры крінеді. Б жата да алы скер. Бл скерлер згелердікінен грі салтанатты. Жігіттеріні киген сауыттары да ерекше зерленген. Белдерінде кіле орасан болатынан соылан Бхарды зын исы ылышы. Иытарында зын мойын білтелі бар мылтыы. скер кейпі снді де, ссты да.

Шаар бекінісіні стіндегі кереге кз аладардаы ала ораншылары: ала хакімі бді-Саттар, ия, Тя батырлар… Кенет бкіл лемді басына ктере барылдаан керней ні шыты. Оан шиылдаан зрнаны ащы даусы осылды. Жздеген дауылпаз аылып, заматта дние біткен лем-тапыры нге толды да кетті.

… Енді Бхар міршісіні ызыл жібек шатырыны ар жаындаы шаын тоайдан бір топ салт аттылар крінді. стеріндегі болат сауыттары кнге шаылысып жалт-жлт етеді. Жалааш ылыштарын бастарына ктере стаан. орасан рышыны жзінде кн сулесі емес, ажалды суы ызары ойнаандай. Е алдында н бойы кміс шынжырлы сауытпен жабылан есік пен трдей а боз аалтеке арыма мінген, ырытара жаа жеткен, слу мртты, тлалы адам келе жатыр. згелерден бны р ана айбарлы пішіні, ата ткаппар отырысы, асыл ару-жараы ана емес, таы да бір айырмасы бар. Астындаы абоз тлпарыны топатай кекіліні стіне кне заман рпымен «ба сы» — аппа сттей трымтайды отырызып алан. Егер трымтай жау кргенде орып шып кетпесе, батырды жолыны о болары ха. Ал жау арасын кргеннен трымтай аша жнелсе, онда батыра бл айас ауіпті. Басы-балгерлер заманында жаман ырымнан сескеніп батырлар атыны басын кейін брады.

Атты жаса шеткі скер алдына жете бергенде, айта дабыл аылып, керней, зрналар айтадан ішегін тарта барылдап, шиылдап, бкіл лемді азан-азан етті.

амал басындаы жрт бл топ Бхар міршісі Абдолланы тобы екенін, бріні алдында абоз аалтекесін ойнататып келе жатан айбынды баадурді зі екенін біліп сескене алан.

мірші тобы сол ылыштарын ктерген алпында Абдолланы соынан ры тастам жерде жбын жазбай желе шауып, оранды оршаан алы скерді алдынан тоталмай тіп келеді. Жан-жатарына арар емес. Тек Абдолла топты алдында тран слтандарын, батырларын, билерін кргенде ана солара арай мойнын брады. мір, слтандар: «Мртебелі болыыз, лы баадур!» деп бастарын иіп тжім етеді. мірші атын ойнататан алпында скер алдынан те берді. Соынан еріп келе жатан топты стінен алтын ай бейнесі салынан Мхаммед пайамбарды жасыл туы бкіл аспанды жапысы келгендей, желмен ойнап желпілдейді. А боз арыматы кекіліндегі «ба сы» байлап ойандай тырп етер емес.

— Біз жеіліп, ол жееді екен, халайы, — дейді сты шпаанын крген біреу.

Енді Абдолла тобы бді-Саттар тран абыраны тсынан тіп бара жатыр. Екі топты арасы сада оы жетер-жетпестей млшерде.

— Ол бізді жегенше…

ала хакіміне таяу тран ия батыр сзіні аяын айтпай айы садаына сауыт бзар жебесін салып жіберіп, Абдоллаа арай шірене тарта бастады.

— Атпа! — деді бір зор дауыс.

ия батыр «тте, тте!» деп, жебесіні шын жерге аратты.

— Олай болса! — деді аасыны сол жаында тран Тя батыр садаын ктере беріп, тартып алды.

ладын ауырсынына байлаан озы жаурын жебе зу етті. Кзді ашып-жманша, Бхара міршісіні астындаы а боз сйглікті кекілінде отыран а трымтай жалп етіп жерге шып тсті.

— Мерген екен! — деді Абдолла жзінен ешбір обалжу белгісін крсетпей. — Трымтай зі шан жо атып латты ой, бл санаа алынбайды. Басасын отырызыдар.

Нкер кейін шауып, заматта айта оралды. мірші атымен атарласа желіп, а боз жйрікті кекіліне баса бір а трымтайды отырызды.

Абдолла ертеіне таы майдана шыты.

Таы кн шыып келе жатан кез. амал стінде баяы адамдар… Таы кк темір асынан алы скер. Кенет дабыл аылып, керней, зрналар ішін тартып барылдап, бкіл лемді азан-азан етті. Таы кешегідей сес крсетіп, жала ылыштарын басынан жоары ктере, нкерлерін соынан ертіп жасыл туын желбірете, амалды жанай а боз аалтекесін ойнатан Абдолла мірші… Біра б жолы кешегідей емес, алыс кетіп барады. Сір, Тя мергенні жебесінен орыандай.

Абдолланы а боз атыны кекіліндегі а трымтай алыстан бір н естігендей анатын аып жіберді де кенет жоары ктеріле берді. ас аандай уаыт ткенше ол амала таяй тсті де, кенет кілт брылып кейін шты. Шамасы, ат кекіліне айта барып онба. Біра ол ойнаысы келгендей, ойламаан жерден бір бтаа барып онды.

— стап келідер, — деп бйырды Абдолла.

Бір нкері шапан бойы, жерден теге аландай, бта басындаы трымтайды олымен алып, аып кейін арай зымырады.

— Лашкара емес, са обал болды-ау! — деп кінген дауыс шыты. Сйткенше болан жо, Тя олындаы садаын кздемей тартып алды. Абдоллаа жз адамдай алан лашкар олындаы трымтаймен бірге жерге жалп етті. Абдолла оран жаа тадана арады да, атыны басын кейін бра сала, шатырына арай шаба жнелді.

— Жау трымтайыны денесі бізді жерімізде алды, жасы ырым! — деді, баанадан бері болып жатан оиаа н-тнсіз арап тран бді-Саттар слтан. — йтсе де, ат кекілінде отыран трымтай кенет неге бізге арай шты? — Ол Тяа сезіктене арады.

Тя сл езу тартты да, олын аузына апарып, наыз бір бала кніндегі с шаыратын деті есіне тскендей, аырын ысырды.

Хакім езу тартып клді.

— Сені пияды ешкім білмей-а ойсын — деді ол, — с денесі бізді жерде алды. Бан халы та сенсін…

— Жау андай айла олдананмен, амалды ала алмады, — деді Бар жырау. — Басыншылары ара тнде рланып келіп, абыраа баспалда ойса, ораушылар стерінен майлы от-дрі латырды. Бекініс астынан жау ор да азып крген, біра Сауран бекінісіні абыралары он бес кездей жер астынан аланандытан, одан да ештее шыпады. Тере жыра ткізіп, Сырды суымен аланы тншытыруды да ойлады. ала биікте трандытан, суы жоары ктеріле алмай, ернеуінен асып, Абдолланы з шатырын су кете жаздады. Осылай арпалыста ш ай ткенде, Сайрамнан азы-тлік келу тотатылды. Абдолла тонаан жрт Сайрама жиналып, ала маында блік кбейді. Енді онсыз да тамаа жарымай жрген Бхара скеріні халі тіпті иына айналды. Азы-тліктен ада бола бастаан скерді арасында «осы соыс кімге керек?» деген ккіл де туа бастады. Кп кешікпей бар асты бітті. скер ашаршылыа рынды. Енді жігіттер зеребе стасып, тылан серіктеріні атын сойып жеуді шыарды.