Отчаяние (на каз.яз.)

— И, сосын?

— ыз шын демі еді. Оны лтіруді зі де слулыа істелетін бір лкен иянат боп крінді маан. Біра, Шгеректі ызандым. Неге екенін білмеймін, ызды лтіртпек тгіл, оны ол-аяына кісен де салызбадым. Енді кзетін баса жігіттерге бйырып, Шгерекке тек ызды атына ие болуды тапсырдым…

— Сосын?!

— Сосын… Клді ары бетіндегі барлаушыларым таы бір азаты жігітін стап келді… Б да сраыма жауап бермеді. Мен енді жігітті таымына ыл аран салызып браттым. Ттын ызды слулыына кйіндім бе, «сен нзік слусы ой, бауырыды лындай шыыртып жатанда, сені слу трі андай болады екен крейін» деп жігітке ыл брауды ттын ызды кзінше салыздым. ыл шылбырды бір-екі рет браанда-а жігітті лындаы даусы раа жетті. ызды бетіне арап едім, сп-ср боп ернін тістеп атып алыпты. «Блем, солай ма екен!» дедім ішімнен. Енді оны кзінен аан жасты кргім келіп кетті. Жігіттерге «таы брадар!» дедім. Сол кезде ттын жігіт шыдай алмады.

— Сраандарыны брін айтайын, — деді жалынып.

ызды бетіне арап едім, оны анау ттын жігітке жеркенішпен, шіге арап транын байадым.

Мен жігіттен жауап ала бастадым.

— Сен кімсі?

— білайыр ханны барлаушысымын, — деді ол.

— білайыр скері ай жерде?

— Шиелі тбінде…

— анша ол?

— Отыз сана…

— Бері арай ашан аттанба?

— Орта жз скеріні келуін ктуде…

— Смеке анша олмен келмек?

— Отыз санадай.

— ашан келіп осылма?

Жігіт жауап айтарып лгерген жо, жанымда тран аза ызы бір-а атылып ттынны жанына барды, мен оны жоары ктерілген олынан жар еткен алмас кездікті кріп алдым. Жгіріп жанына жеткенімше, ол олындаы кездікті ттын жігітке сілтеп те лгірді. Жігітті таымына ыл брау салып тран мені жігіттерім не боланын байап та лгірген жо. Ттын жерге сл лады. ыз кездігін дл жрек тсынан адапты.

— Сосын?!

— Сосын не болсын… Смеке скеріні бл араа ашан келетінін біз біле алмай алды. Мен енді ызды лтіргім келмеді. Елді намысы шін андай иындыа болса да шыдайтын айсар слу еліні намысыны алай тгілгенін з кзіменен крсін деп, дейі тірі сатаым келді. ол-аяын кісендеп, сендер жеткенше, тнімен кзетіп шыуды нкерлерге бйырдым.

— Сосын?! — Б жолы Сыбан Раптанны даусы темір тор ішінде трып ызаланан жолбарысты гріліндей тым атты шыты.

— Сосын… Сосын Шгерек ноян мен барлауа кеткенде, кзеттегі Меркіт жігіттеріне бйры беріп, ызды ол-аяындаы кісенін алдырып босатып жібереді… Шгерек нояна ыз: «Егер тірі кездессек, бл жасылыыды теймін» деп раметін айтып, атына мініп, білайыр ханны скеріне арай бір-а тартыпты.

— Демек, білайыр хан бізді келе жатанымызды біледі екен ой?

— рине.

— ап! Сосын?!

— Сосын… мен Шгерек нояннан ызды неге босатты деп срадым.

«ызды мен босатпаанымда, сен оны брібір лтіретін еді ой» — деді ол. Мен: «лтірсем ше?», — дедім. Ол «Одан зімні лгенімді арты крдім», — деді. Мен: «ызды лтірмей-а зімні аа-інілерімні біріне беретін едім ой», — дедім. Ол: «Онда мен сені де, зімді де лтіретін едім», — деді. Сонда ана барып мен Шгерек ноянны ол ыза шын ашы болып аланын тым. зімді-зім стай алмай, оны лім жазасына бйырдым…

— Бекер еткенсі… ке онтайшыны шешімін кту керек еді…

Баанадан бері сазара сйлеп тран Хоча:

— ке, менде де жрек, сезім, намыс бар емес пе? — деп, кіріп оя берді.

Тас жрек Сыбан Раптан ызыны Шгерек ноянды аншалыты жасы кріп келгенін енді ана тсінді.

— зі емес пе еді оан шыпаймын деген? — деді ол кенет сл босасып. — Ж, болды, ондай жігіт сені бір тамшы жасыа трмайды! Бкіл жо- ар халыны тілегін бір ызды слулыына сататын бала сірген Дода Жорд- жиды з обалы зіне!

онтайшы кілт брылып, жуан амыт аятарыны кшесі біріне-бірі тиіп, атына арай жре берді. Тек атарып ойан ер басынан тізгінін алып, аяын зегіге сала беріп, баласы алден Церенге:

— Хоча аза ызын лтірідер дегенде, лтіртпей тірі алып алан Меркіт жігіттері бірі алмай осы арада ажал тапсын! — деді.

— п!

— онтайшы алпыстан асып кеткеніне арамай, бла йры торы айырына, зегісіне аяы тиер-тиместен ырып мінді де, батыса арай желе жортып жре берді. Хоча мен Ренат соынан ерді. Бгінге дейін Жоар еліні жеісі шін жан иып келген жетпіс жігітті бір ст ана кілшек боландары шін лім жазасына бйыран Сыбан Раптанны атыгездігінен жаны тршіксе де, Ренат зінше тжырым істеді: «згеге мірін жргізем деген адам осындай тас жрек болуы керек. Бндай болмаан кнде Шыысхан лемні те жартысын басып ала алмас еді» деп ойлады.

Хоча тобына кездесіп, Шгерек ноянны ліміне себепкер болан — ерлігімен жрт кзіне тсе бастаан Бсентин Малайсарыны арындасы Гуар еді. Арын руыны бір тармаы Бсентин ол кезде лытау тірегін жайлайтын. Маайында сауда-сатты ететін лкен шаар болмаандытан, лытау, Арынаты маайындаы алы аза ауылдары Тркістан, Ташкент алаларына кіре тартып, жн-жрасын, тері-терсегін, кейде йірлеп жылысын, отандап ойын айдай кеп, базарларына сатып, дкендерінен ант-шайын, киім-кешегін, ала берді, аыреттік бзіне дейін алып айтатын. Кей жылдары бндай ала шыан керуендер Бхар, Хиуаа дейін де баратын. Биыл Малайсарыны ауылы Тркістан базарына керуен тартан. Келер жылы Есіл бойындаы бір ауатты адамны баласына бермек боп отыран Гуарды ке-шешесі, тты жеріне онар алдында рбыларымен барып бой жазып айтсын жне з кіліне наан жасауын алсын деп, керуенге ілесіп саяхат рып бара жатан бір топ ыз-бозбалалара осып жіберген.

Керуен Тркістана жеткеннен кейін екі блінген. Бір блегі, малдарын ндылау етіп сатылары келген ауаттылау жаы Ташкент барып айтпа болан. Екінші жартысы оларды айта оралуын ктіп, Тркістанда алып ойан. Сол Тркістанда алан топта Гуар да бар еді. Тркістан тірегіндегі аза атаулы шаарды ораймыз деп жатанда, Бсентин жігіттері кемеден ашан егеуйры тышандай, елге кетіп алуды ретін таба алмады. Тркістанды ораушылара осылды. Гуар да солармен бірге алды. Амал жо, Елшібек аланы бергеннен кейін Ара жігіттерімен бірге Гуар да Сырдарияны алы амысыны арасына тыылды. Дл осы кезде блара білайыр скеріні келе жатаны, оан жаында Арадан Смеке бастаан алы ол келіп осылма деген хабар жетті. Іле-шала «зын ла» Сыбан Раптан білайыра арсы ыры мы жауынгермен аттанды деген суы сзді келді. Бан оса «білайыр скері Сыбан Раптанны шыанын білмейді екен, олар Шиелі бойында Смеке скеріні келуін ктіп жатанда, Жоар онтайшысы адаусызда стерінен тспек екен» деген таы да суы сыбыс естілді. Хабарсыз жатан аза скеріні, жауды ттиыл шабуылынан атты апата шырайтынын білген нзік сезімді, ер жректі Гуар енді шыдай алмады. білайыр скеріне хабар бермек боп ата онды. Біз ерейік деген серіктерді ертпеді. Нашар киінген жалыз аттыны ешкім аара оймас деген. Ара жігіттеріні е та- даулы жйрігін мініп жола шыты. Сыр бойын уалай тні бойы шабыстан танбаан Гуар, та ыла беріп келе жатанда, Хочалар ос тіккен оалы клді жанынан те беріп ола тскен. Жігіт деп стааны ыз болып шыанда Хоча та алды. ыз боланда андай! Сан айастан ткен, сонау ытайды шекарасындаы Халадан Тркістана дейін адамзатты нелер сымбаттысын кездестірген алма жауынгерлері Гуарды кргенде, млдір су тбінде жатан жарыраан гуар тасты кргендей естері шыты. Шгерек ноянны бірден Гуарды лімге имай араша тсуі де осыдан еді.

Гуар босанып шыысымен сол кні сске ктерілмей-а білайыр олына кеп жетті. Хана Сыбан Раптанны ыры мы скері келе жатанын айтты. білайыр дабыл аып, скерін сапа трызды. Хан кеесін шаырды. Ттын жігіт Хочалара білайырды отыз мы скері бар деп білмегендіктен айтан. білайырды бар скері он бес мыа да жетпейтін. Мндай шаын олмен ыры мы жауынгері бар Сыбан Раптана айдан арсы тра алады? Бларды бар сенгені алы аза жайлаан Ара олы болатын. Сол ола сеніп жорыа аттанан. Сол олды ктіп, Шиелі бойына ос тіккен. Енді жау- ды таяп аланын естіген жне оан ттеп бере алмайтынына кзі жеткен білайыр бір себептен кейін шегінуді де ойлады. Біра Адай мен Таманы батыр жігіттері оан кнбеді. Олар Алшын руыны алтын шты найзасын жо- ар анына малмай кейін айтпаймыз деп кесіп айтты. білайыр, амал жо, скері аз болса да, Сыбан Раптана арсы шыуа бел буды. Тек здеріні аз екенін айтып, «тезірек жетсін» деп, келе жатан Смеке ханны скеріні алдынан таы ат шаптырды.

Болат ханны Ордасына абанбай батыр жеткенде, хан жазы жайлау Нра бойында болатын. Біра зі тсек тартан ауру екен. Бл ел суы сзден брын да хабардар боп шыты. Хан Жоара арсы шыуды інісі Смекеге тапсырды. Ол бкіл Ара бойындаы Орта жз руларына кісі жргізді. «аза жеріне жау шапты, аттан!» деген хабарды естіген алы ел лезде дрліге алды. аза деген ата ие болып, Еділ мен Ертісті, Алатау мен Есіл, Тобылды арасын жайлаан елге ежелден соыс деген сз жат емес-ті. асырлар бойы бл елді соыссыз ткен бірде-бір жылы жо. Соы екі жз жылын Сырдария бойындаы алалары шін білайыр, Мхамед-Шайбани ордаларымен, Самарант, Бар мірлерімен айаста ткізген. Бнымен атар он бесінші асырды басынан бастап, кні бгінге дейін Жоар, ытай хандытарымен алысып келеді. лі алдарында анша ырын апат бар! Осыны бріне еті ліп кндіккен халы, б жолы да «жер шетіне жау келді!» деген суы сзді естігенде, еле ете тсті. Біра жеріні шалайлыымен байланысты заматта жинала оймады. ырда жатан жылыларынан жорыа мінетін аттарын алдыртып, босаада сйеулі тран сойылдарын таымдарына басанша біраз уаыт тіп кетті. Тек бір ай млшерінде отыз мыа жуы жігіт жиналды. Осы жігіттерді ішінде, бкіл аза еліне аттары млім, халын жоар шапынынан таруа жан салан йгілі батырлары: Арынны бір тармаы анжыалы руынан шыан Бгенбай, Бсентин руынан шыан Сырымбет, Малайсары, Тараты руынан шыан Байозы, Шаша руынан шыан Жнібек, лытау бойындаы Найманны бір тармаы — Бааналы руынан Оразымбет Имантай келді. здері жас боланмен, кейбіреулері астарындаы топ жігітке басшы болуа жараандай. Бларды стіне Баянауыл мен Ккшетау даласындаы Обаан зенін жайлаан Уа руларыны жігіттерін ертіп, брын да Іле бойында жоарлармен сан алысан, Араны ардагері Батыр Баянны зі де бгін-ерте жетпек. Блар келе бастааннан кейін, сонау Ертіс бойындаы аракерейден зіне серік жігіттерді жима болып, абанбай батыр еліне айтты.

райсысы р тауды мекендеген аза руларыны скерлері жиналанша, жаз ортасы да болып алды. Жт жеті аайынды дегендей, Араны жауынды-шашынды мезгілі биыл жылдаысынан ерте тсті. Смеке скеріні тегіс жиналуын ктпей, Батыр Баян ш мы салт атты ыай мен сыай ер жігіттерден рылан жау жрек олмен Сыр бойына беттеді. Блар сапара шыар алдында ана Смекені слемін алып, Кіші жзді ханы білайыра шабарман жіберілген. Екі ханны удесі бойынша аза олы арашаны орта шенінен алмай Шиелі мен Жааоран арасындаы Сыр бойында бас оспа-ты. Осы арадан ел болып бірігіп, жоара арсы аттанба еді. Жері шалай Ара жігіттері дл бгін-ерте жинала алмайтындарына кзі жеткен Батыр Баян, білайырмен кездесетін мезгілдері таяп аландытан, «Араны скеріні алды келе бастады» деп Кіші жзді кілін ктере тру шін, зі дейі брыныра шыан. Бл Ккше теізді жаалай аратауды теріскей тсына жеткен кезде, Смеке де жиырма бес мыа жуы олмен Нрадан озалан.