Отчаяние (на каз.яз.)

Аылымен, ерлігімен емес, байлыымен ер арасындаы тартыста зін жатайтын шынжыр бала шбар тс шонжарларды демеуімен кзге тскен Смеке, Болат хан ауыралы бден лепіріп алан. ткен жылы ана кенжесі даймендені Бкей слтанны рпаына йлендіріп, Їш жзді шаыран лан-асыр тойды ызуы басылмай, лі ккіп жрген Смеке ыралып-жыралып алы олмен жорыа аттананша, ырды боранды-шашынды, желі менінен тетін ара суы кзі де басталып алан-ды. Ккше теізге жетіп, оны кнбатысы мен Сыр бойына арай беттеген кезінде, бкіл аза жеріні арам, ызылм, Сарымын дл осы тса келіп йгісі келгендей, адам айтысыз ара дауыл соты. Аспана ктерілген м, топыра, иыршы тас, тбірімен жлынан баялыш, жыыл, абатан дние жзі крінбей кетті. йір-йірлеп матастыр- ан жылыны кей тобы жел тіне шыдай алмай ыуа айналды. Тек мір бойы жылы баып скен Ара жігіттеріні ерекше ерлік имылдарыны ара- сында ана аман алды. Бл ара срапыл екі кн дегенде зер басылан. Азыа деп айдап шыан отан-отан ойды брі тегіс ырылды. Тек тйелерге артан бидай, тары, рт, жент, май аман алды. ол айтадан озалды. Брыны таыр дала енді атты шашасына дейін кмілген ма айналып, жайылыса йренген жйріктер ждеп-жадап, сегізінші кн дегенде Сырды теріскей тсына Амешіттен бір кндік жерге кеп тотады. Смеке осы арада ер ажап тастаан аттарды жарасына май жаып, бден ажыан жігіттерін тынытырып алу ойымен сл аялдады. Осы арада сол Сыбан Раптанны скері білайыр олымен Жааоран маайында кездесіп, атты ырын соыс бол- анын, білайыр олы жеіліп кейін айтанын естіді.

Сыныа сылтау іздеп келе жатан Смеке енді жалт берді. «ыс болса келіп алды. Жоар скері де рысын тотатады. Ара жаа брібір беттемейді. зіміз барып тиісуіміз — шын аылсызды болар. білайырды олын жеген Сыбан Раптан, бізді жадап-ждеп зер жеткен скерімізді быт-шытын шыаруы даусыз. Текке римыз. Одан да «есі барда — еліді тап» деген, боса ырылмай транда елімізге айтайы. дай бйырса, жоармен келесі жазда кездесерміз. Оан дейін алы ол жинап, бден мыталайы» деді Смеке. Шынжыр бала, шбар тс ру басшылары бл кеесті малдады. Расында да Смеке скері, осы кйінде Сыбан Раптана арсы шыар болса, текке ан-жоса болатыны айдан аны еді. Бір жаынан, білайыр олыны кейін айтаны Ара жігіттерін рухани лсіретсе, екінші жаынан, алыс жолдан жадап-ждеп келген лсіз жрт мздай боп дайындалан, здерінен екі есе кп Жоар скеріне ттеп бере алмайтыны да ха. Креске тсуге дрмені жетпесе р жректілік кімді мрата жеткізген. Ара жауынгерлері Сыбан Раптанмен кездеспей кейін айтты.

ыры мы олмен Сыбан Раптанны келе жатанын Гуардан естіген білайыр дабыл атырып бар скерін сапа трызып, «туекел!» деп Сыбан Раптана арсы жрген. Бл жолы Сыбан Раптан емес, оны білайыр ойламаан жерден шапты. скері шбалаы келе жатан Жоар онтайшысы ктпеген жерден тиген жаудан шу дегенде сескеніп ап, сл кейін шегінсе де, аза олыны анарлым аз екенін кріп, тез-а есін жиан. Жоар скеріні соы шептері де жетіп, Кіші жзді жігіттері анша ерлік крсетіп арсыласанмен де, ерікке оймай, аза скерін кейін арай ыыстыра тскен. Енді бларды жеуге айналдым ой деп, аыры имылына кіріскен кезде, кенет «абанбай!», «абанбай!» деп рандасып, амыс арасынан абанбай батыр бастаан Найманны екі сан олы Жоар шебіне дл кпе тсынан тиген. уелде Араны алы скері келіп алан екен деп абыржыан Сыбан Раптан, бйірінен тиген жау жаадан жеткен шаын жаса екенін тсінісімен, тез-а бойын жинап алан.

Жоар олы айтадан шабуыла шыты. рыс шиеленісе тсті. Кн екіндіге таяп алан кез. азаты бдан баса скері жо екеніне кзі жеткен Сыбан Раптан, зіні кптігін кріп, скеріне «бірде-бір аза жауынгері тылушы болмасын, жан-жаынан оршап алыдар!» деп бйры берді. Жоар скері онтайшысыны бйрыын орындаан. рыса ызу кіріскен білайыр здеріні оршауда аланын кн батып бара жатанда бір-а білді. андай апана тскендерін ааран Кіші жзді жігіттері ашып тыла алмайтындарын тсінісімен-а, лімге біржолата бел буан. Жастытарын ала лмек болды. аза жігіттеріні ерлігі, айсарлыы брынысынан он есе, жз есе арта тсті. Жауыны оай берілмейтініне кзі жеткен Жоар жауынгерлері де барын салды. Екі жатан да бірдей батыл имыл, ан-жоса кескілесу басталды. Біра білайыр олыны жан-жаынан темір оршау бірте-бірте тарылып, аза жігіттеріні шеберден шыа алмай ырылатыны шындыа айнала бастады. Сонда да йгілі Адай, Тама, Найман жігіттеріні оршауында, маына жан жуытпай жрген білайыр «жеілдім» деп ол ктермеді. Бан ызаланан Сыбан Раптан «азаты бірде-бір жауынгері тірі алмасын!» деп таы жарлы берген. анды крген асырдай, азаты ыруа бден ныып алан Жоар онтайшысыны бл бйрыын орындар ма еді — айтер еді, кенет солтстік жатан «Аруа!», «Аруа!», «Ажол!», «Ажолдаан!» айбарлы ран шыты. Бл кезде кн де батып бара жатан-ды. Ойламаан жерден айбарлы ран естілгенде Сыбан Раптан шын сасып алды. Смекені олы жеткен екен деп ойлады. Ал бл жеткен — бар боланы ш мы жауынгері бар Батыр Баян еді. Ол Іле бойында брын да алмапен сан айасан, сан жеген, жау жаына брыннан белгілі батыр. Абоз атын ол алдында ксілдіре салып келе жатан жігітті кргенде, жоарлар «Батыр Баян!» деп шу ете тсті. Жау шебіні бір жаы шетіней бастады. Сол шетінеген тстан білайыр скері оршаудан босанып шыа берді. Бл кезде ас араюа айналан. Заматта араы тсіп кетті. Енді екі жа та рыстарын тотатып кейін шегінді. Осылай Батыр Баянны ойда жота пайда болуыны арасында бір ырыннан сау алан білайыр скері, майданда те жартысын кмусіз тастап рі шегіне берді. Батыр Баянны скерін осанны зінде олыны саны бар боланы он мыа жетер-жетпес. Мндай шаын кшпен ш есе кп жоара не істейсі?

Смекені алыста жатанын білмеген Сыбан Раптан білайыр олын умады. Артымнан Смеке скері тре соар деп орыты. Содан, екі скер екі жаа арай шегінді. Кп кешікпей жабыры жо, ары жо, кпілі адамны кпесінен тетін, бкіл Сыр бойыны жртына млім кзгі ара суыы да басталады.

Сауран аласы Отырар, Сыанапен атар салынан аза еліні кне бекінісі. Бл амал жаалай азылан, зындыы жиырма бес, тередігі он бес кез, тіп-тік ормен оршалан. Орды тбінен амалды жоары ернеуіне дейінгі биіктігі елу гяздай ¹. [1] Оны стіне р мір, р дуірде бл шаарды оранын зінше кшейте тскен. Сондытан да амалды асырлар бойы келе жатан абыраларын Шыыс хан шабуылы кезінде де тас атыш машиналар бза алмай ойан деген лаап бар. Аыза араанда, Сауран шаарына Шыыс хан скері кіре алмаан. Тек аланы ораушыларды бірі алмай аштан ырыланнан кейін барып, монол басыншылары ие болан.

1

Г я з — кез деген сзден шыан.

Тркістанды тастап кеткен Елшібек батыр, тнде амыс арасында тыылып жатып, кндіз жріп, ш кн дегенде серіктерімен осы Сауран бекініске зер жеткен.

ала хакімі Трсынбек жоарлардан орып ндижана ашып кетіп, шаар трындары бігерде екен. Бл маайа йгілі Елшібек батырды келгеніне олар уанып алды. Бір дауыстан брі шаарды орау жмысын Елшібекке тапсырды. Батыр бірден жауа тойтарыс беру жабдыына кірісті.

Жер бетін ділетсіздік билеген сонау у заманда, тарих иянаты лсін-лсін айталана беретін. Осы срылт балшыты лы бекініс сол иянатты р жз елу жылдар арасында збей кріп отыран. Ол иянатты Шыысхан кезінде де, Аса Темір, білайыр, Абдолла шабуылдарында да бастарынан ткізген. Міне, бгін жоар басыншылары да сол иянатты таы айталама. Ал ала трындары бірі алмай ырыландарынша, шаарларын жауа бермей орап келген. Бгін де сйтпек.

Бір кезде осы бекініс стінде тас мсін трізді кзетте Ора батыр тран. Содан жз елу жыл кейін, л мен кнен туан, жала тс батырлар ия пен Тяа кезек келген. азір оран стінде осы ос батырды рпаы, алпамсадай алып денелі, рыштай берік Науан ста тр.

Науан станы бар кн крісі — крігі мен баласы. Арманы — ары бабасы Ора пен ия, Тя салан ділеттік пен ерлік жолын адал стау. Ал халы шін жан иан ерлер жайындаы ел аызы оны ана стіменен анына сіген.

Аыз? Жо, ия пен Тя ерлігі аыз емес, шынды! Оны рпатан рпаа ертегі етіп ел айтады, сол батырды аны таман срылт топыраты жер айтады. Бастарына ойылан лпы тас пен ерліктерін ткізген осынау берік амал — бекініс жыр етеді.

Ата-бабасыны ерлігі мытпастай боп рпатарыны жректерінде саталып, мойындарына тмар болып таылан.

Кзетте тран Науан станы асына Елшібек батыр мен Бар жырау келді.

Мсылманша хат танитын Бар жырау — аза тарихы амтылан кне кітаптарды кп оыан йгілі шежіре. лы арманыны бірі сол халыны ерлігін лкен дастан ету еді. Ол аза еліні басынан ткен кндерін ана емес, бгінгі кресін де, ерлігін де жырлама. ш айдан бері Сауранны жауа берілмей транын естіп, кеше ара тнді жамылып, жау шебінен ткен. Содан бері аласын жаудан ораан, аштыа да, ажала да кнген ара бара жртын кріп, малан кілі бір жасарып алан. Жыр шумаы бірінен со бірі келіп, иялында дастан да туа бастап еді.

— Арсыз ба, Бар-еке! — деді Науан ста ос олын кеудесіне ойып.

Барды майдан басына келгенінен хабардар жрт лезде жиналып алды.

— Барсыдар ма, рендерім! — Бар сйсінгендей барлы жртты кзімен бір шолып тті де, Науана брылды. — Ары аталары ия пен Тя батырларды ерлігіне аны едім, з ерлігіді кзіммен кргелі, шыбын жанымды шберекке байлап, дейі іздеп келдім, арысым…

— Халыызды халі ыл стінде транда келгенііз — бізге он сан ол осыланнан кем болмас! — деді Науан ста. — Ісіміз о болар.

— Айтаны келсін! — кенет Бар жырау тірегіне брыла арады. — Бір кезде осы Сауранды Абдолла міршіден сені бесінші аталары ия пен Тя орап еді, азір, Науан ста, жоарды жолында зі трсы. Шапан жауды екпініне араанда біз лдеашан рып кетуге тиісті едік, ел болып лі келе жатырмыз, дайды бнысына да шкіршілік!

— Уа, жырау! — деп Науан ста сл ала аттады. — Жаа зііз айттыыз ой, мені бабаларым осы Сауранды ораан деп. Бгін жау жаы тыныш жатыр ой, ажыан кілге уат бере ме екен, соларды ерлігін айтсаыз айтер еді?

Жрт шулап оя берді.

— И, жырау!..

— Бабаларымызды ерлігін лгі етелік!..

— Налыан кілге нр болсын!

Халыны ткен ерлігін бір айтатын кез осы екенін ан жырау, кп кттірмей, сзін бастап та кетті.

— азаты басынан андай сораы кндер тпеген, — деді толанып. — Соны бірі осыдан жз елу жылдай брын Туекел ханны тсында болып еді.

Бхар міршісі Абдолла з ордасында отыр. Кенет кзі клімсіреп, слу мрты тікірейе алды. Ойда-жота бірдемеге уанып кеткендей. Біра міршісі ашуланса кенет кзі клімсіреп, бетіне ан жгіре бастайтынын кп жылдан бері білетін аылшысы Хасен-єожа таы да жазысыз біреуді аны тгілгелі транын ты. Узір міршісіні бл асиетіне йрене алмай-а ойан. Алдында тран кжекті жер алдында аждааны сілекейі кзінен жас боп аады дейді. міршінікі де сол трізді ылы… Сонда бл жолы кімді жтпа? азір хан сарайында Хасен-єожадан бтен жан жо. Сонда… Мны андай жазыы бар? Бар айыбы — Бабаслтаннан Талас бойындаы рыста Шаайды жеіліп аланын естірткені ме?