Отчаяние (на каз.яз.)

азаты іргелі руларынан шыан батырлар мен Шыыс рпаынан тараан слтандар Туекел ханны ия пен Тяты мы басы еткеніне іштей наразы еді. рине, дл азір блар Тяты айтанына баына оймаулары да ммкін. Бны тсінген Аторын, еріні сауытын кие бастады.

Атына оналы жатан Тя йден бір жас батырды жгіре шыып, Туекелді Тебілкгіне асыа мінгеніне та алды.

— Тя батыр, мен де сізбен бірге барамын, — деді лгі жас батыр.

«Бл кім? айдан пайда болды бл батыр?» Жн срасар уаыт емес, атарласа шаба жнелді. Сонда ана Тя жанында келе жатан — Туекел ханны кіші бйбішесі Аторын екенін білді. Тя оан: «айт кейін!» дей алмады. азаты батыр ыздарыны жауа арсы шабуы жаалы емес. Аторынны жанында болуы, хан атынан Тяа «азір сен скер олбасшысысы» дегенді ескерткендей еді.

Блар кншыыс апаа жеткенде, е алдымен кргендері: амалды оршап не істерін білмей рпиісе алан азаты алы скері мен осы амала ар жаынан ттасан ара блттай, жбын жазбай тніп келе жатан жау лашкарлары болды. Туекел ханны аза тапаны екі жаа бірдей жеткен екен. Айбарлы олбасшысынан айрылан аза скері андай абыржыса, жау жаы сондай атулана тскен. Кншыыс тсты азір басара оятын батыры жо екенін сезген Жармхаммед пен Баимхаммед слтандар скерлеріні кпшілігін де, білектісін де осы ірге тккен.

Міне, олар ара блттай аптап келе жатыр… Жаадан кш осыланына арамай аза жауынгерлеріні ты ашан. р жерден «Сап тзедер!», «ашушы болмадар!» деп айайлаан мы басыларыны жарлыын ешкім тыдар емес, соыс кезінде хан луі жаман ырым! Ммкін содан да болар, кешегі айбынды аза жігіттері, азір асыр шапалы тран ойдай рпиісе алан.

оран мен жау арасы бір шаырымдай. Жау азір лап ояды. Сонда брі де бітеді. ашана атын да батыр, аза скерін мынау келе жатан алып кш кше-кшені уалай жріп ырып салады. ала ішіндегі рыса йренбеген аза жігіттері е болмаса з бастарын да арашалай алмайды. Жаумен не болса да жазы далада кездесу керек.

Кенет оран апасынан жауа арай бір салт атты шаба жнелді. Астында Туекелді Тебілкгі, стінде Туекелді сауыты, басында дулыасы… Абыржыан ол заматта тына алды. «Бл кім? Бгін ана здері ара жерге ойан Туекел тіріліп келгені ме? Япырмау, ханмен атарласа шауып бара жатан ия батырды зі ме? Оны да бгін ханмен бірге жерлеген жо па едік?»

Сйткенше болан жо, бларды лаына Аторын мен Тя батырды:

— Аруа! Аруа — деп айай салан раны естілді.

Сол-а екен, жаа ана рпиісіп тран аза жігіттері, аттарына амшыны басып-басып жіберіп, ала арай алай лап ойандарын здері де білмей алды.

— Ажол! Ажол!

— йсін! Дулат! Шаабай!

— араожа! абанбай!

— Бекет! алы! Брібай!

ашан да болса бірінші боп атой салан жау орынышты. олбасшыларынан айрылан скерден мндай имылды ктпеген Бхар лашкарлары дрлігіп алды. Кейбіреулері аттарыны басын кейін брып та алды. Туекел ханны здеріне аян Тебілкгі мен алтын жалатан дулыасын крген Бхар скері хан лмеген екен деп ойлады. здеріне таяп келе жатан аарлы кшке арсы тра алмады. Тіріліп келген Туекел мен ияты ссы жеді ме, кейін арай аша жнелген лашкарлар крінді. Тек кейбір топтары ана найзаларын ыайлап арсы шапты. Кптіктен грі ерлік жеетін заман, аза скерлері сол аарлы беттерінен таймаан алпында, алыстан кеп бар прменімен жааны ран долы толындай, жбын жазбай, Бхар шебіні дл ортасына кеп кірді. арындары соншалы екпінді болды, тыны суды а жаран сйір тмсы айытай, жау шебін а бліп те шыты. не-міне дегенше кк найзалар аысып, рыш алдаспандар лаштай сермеліп, оян-олты рыс басталып та кетті. аба аанша талай жйріктер шылбырларын сйретіп босап шыа берді, сан ерлер «ттеген-ай» деп ара жерді аба лады. Тя зіні ежелгі серігі алты жігітімен аптаан жаудан Аторынды ораумен болды.

рыс ыза тсті. Жауларыны аз екенін білген Бхар лашкарлары аза жігіттерін тысыра бастады. Осы кезде «Есім! Есім батыр жетті!» деген айай шыты.

Сол стте бір бйірден астындаы Атанкерін ксілдіре салан есегей бойлы Есім крінді. Соынан шбыра шапан алы ол. Бл аланы кнгей жаындаы Бхар скерін жеіп енді кншыыс тсындаы майдана келе жат- ан Есім жасатары еді. аза скеріне жаа кш осыланын крген Бхар олы енді кейін шегіне бастады.

гімесін айтып болып Бар жырау Бгенбайа араан:

— Міне, крді бе? арамаындаы жртты тілін алмаан Туекел не тапты? аншама халыты анын тгіп, аырында зі де жау олынан дние салды. Тарих ділеттілігі осылай…

— И, хан хандыына тартпай тра ма? ара халыты амын айсысы ойлап жр дейсі? — деді Бгенбай. — Мені ажытан жоарлар емес, білммбет пен білайырды алтыба алауыздыы.

— Сен осы білммбетпен лі табыса алмай жрсі бе?

— Сір, тсініспей-а тетін шыармыз.

Жоар скері Тркістанды аланнан кейін, Орта жзді ханы білммбет ордасы ш жзді тйіскен жері — Теліклді тсына кшкен. Баянаулы жаынан келген Бгенбай мен Бар жырау Араны біраз жігітімен осы арада, хан ордасыны жанында болатын. Бл кез жоарлармен лкен рыса бармай, уа жорытарда итжыыс тсіп, екі жаты арасы бір мезет ару кшінен крі, тіл уатына кшкен ша. Трлі-трлі келісім сздер, ділетті, ділетсіз бітімдер жріп жатан. Дл осы кндері білммбет ордасына кенет бір суы хабар жеткен. алден Церенні анмар інісі Лоло-Доржи, алден Церенні келісімінсіз, зіні бес мы олымен Сырды тменгі етегіндегі білайыр хан- а арайтын араалпа пен Тама, Табын руларыны біраз аулын аямай шауыпты. Соысты алашы кезіндегідей, лгі ауылдарды клін ккке шырып, бар малын айдап кетіпті. Кп адамын ырып, іске татитын ыз, бозбала, слу йел, арулы жігіттерін Хиуадаы к мен л сататын базара кетіп бара жатыр деген хабар жетті. білммбет шаптыран барлаушылар брін растап айтан. Жне олар «Жоарды олы екі блініпті. ш мыы ыруар малды айдап, здеріні ордасы тран Ілеге арай айтыпты. Ал Лоло-Доржиды зі екі мы сыпайымен сан жетпейтін ттынды матап Хиуаа беттепті. Ттындарды ішінде Тама еліне серуенге келіп жатан білайырды туан арындасы Саыпжамал бике де бар екен» деген хабар келді.

Орда маындаы батырлар, жауынгерлер дрліге алан. Алдаспандарын айрап, найзаларын штап, Хиуа базарына айдалып бара жатан араалпа, аза бауырларын тарып алма боп, жорыа дайындала бастаан. Сол дрліккенні бірі Арадан бес жз сарбазбен келген Бгенбай батыр еді. Біра білайырды лкен Ордадан блініп кеткеніне риза емес білммбет Кіші жз ханыны арындасы Саыпжамалды да кдікке сатылуа айдалып бара жат- анын естігенде, ішінен «шо-шо» айтып, олын бір-а сермеді: «Шабылан жрт білайырдікі. Кшті болса адамдарын зі алып алсын» деген. Даурыан жауынгерлер су сепкендей тез басылды.

білайырды бл кезде сонау Жайы бойында жорыта жргенінен хабардар Бгенбай ана ызуын баса алмаан, «білайыр лгіре алмайды, Хиуа жолына біз жаынбыз!» деп Бгенбай хана келіп, жорыа шыуын тінген. Біра білайыра кпелі хан кнбеген. Ашуа мінген Бгенбай зіні бес жз жігітіне ата онуа бйыран.

Сонымен Бгенбай олындаы аз скермен, бір тбені бауырында, зінен лдеайда кп жауыны жолын тосып жатты. Кп кешікпей-а алыстан талмаусырап бір айылы н естілді. Жауынгерлер тына алды. Кп дауыс осылып бір зарлы н айтып келеді.

«ара тауды басынан кш келеді,

Кшкен сайын бір тайла бос келеді.

н жотау трізді. Шерлі жректен шыан ащы запырандай. Бкіл халыты айысы осы бір кси айтылатын леге сыйып кеткендей, адамны жрегін тырнап кетіп барады. Бл нді кзінен жасы парлаан, елінен, жерінен айрыл- ан кп йел осылып айтанда жаныды ояра жер таппайсы. Жар тасалап жатан жігіттерді стін ауыр зіл басып, жары дние арауытып кеткендей болды. Жігіттер тістеніп, аруларыны сабын ыса тсті.

Блар жатан жер тере шаталды, зыннан-за созылан тау арасы еді. Иреледеген кш жолы осы тау арасынан тіп, алдындаы жазы алаа шыады. Одан рмен арай майт, таыр дала басталады.

Кп кешікпей бір ойнаудан салт атты крінді де, біртіндеп кбейе бастады. Енді сай ішін аптаан адам, кіренген н жауып кетті. ан сасыан талай рысты басынан ткізген Бгенбай да кз алдындаы мына кріністен жаны тршігіп, бармаын тістей берді.

Топты алдында кміс ер-тоымды нардай ара айыр мінген, басында азандай ара дулыасы, стінде кк темір сауыты бар, ара мртын лаына апарып орап ойан, Лоло-Доржиды зі келе жатыр. Сырт бейнесіні зі-а бл ноянны аншалы анмар екенін крсеткендей. Оны соынан жолды екі ернеуін ала, кіле кк найзалы, шойын шопарлы, ат стіне оба тастай боп шккен жоар басыншылары. Ортада зыннан-за созылан ттындар. Шаштары тлымдалынып жлынан ыздар, жала ая, жала бас йелдер, кейбіреуі жас нресте бпесін аралап алан, ал айсыбіреуі аяын жаа ана апыл-тапыл басан баласын жетектеп зер келеді. Бларды дл ортасында зын ыл аранмен маталан кешегі жайса, жасы жігіттер. Киімдері жыр- тылан, денелері жарааттанып ісінген, стері ан-ан. Шыан кз, жлынан ла… Осы смды крініске осыла нан срап жылаан жас баланы ащы даусы, «ой-ойлап» жалынан анасыны кбір-сыбыры, жре алмай иналан ауру, жаралы жандарды ыыл-сыылы, оларды ботаан, балааттаан, зірк-зірк еткен жоар нояндарыны аарлы айайлары тмандай ттаса келіп, тау арасын бір смды рейлі нге толтырып жіберді.

… арындастан айрылан жаман екен,

ара кзден млтілдеп жас келеді».

Жылау-сытау арасынан аспана зер алытап ктерілген жаралы стай, кініш-айыа толы кйікті н талып жетеді.

— Сорлы халым-ай! — деп бір жас жауынгер екілдеп жылап жіберді.

— Сабыр ет, жігітім! — деді Бгенбай брылмастан тістене. — азір олар сыбааларын алады.

Бгенбай бл араны зі тадаан. Жоар скері сонау алаа шыа бере тиіспек.

Шбыран топ те бергенде, бір жастау йел жол шетіне шыып, емшектегі баласын ндатай бастады. Бны крген егезердей ара ноян жара оналы келе жатан ара стай йелге таяй берді. Кенет кк найзасын жар еткізіп жерде жатан нрестені найзасыны шыменен іліп алып, жолды шетіне арай латырды. йелді жан даусы шыып шар ете алды. Нресте латыран тыматай, аспана далбадай ктеріліп, алы бтаны арасына барып тсті.