Отчаяние (на каз.яз.)

Ноян зіні ісіне мз болып, арылдап клді. Оны баланы соншалы алыс- а латыранына ошамет крсете, зге нояндар да кле бастады. Тау арасы бейне бір бос кбідей кгірлеген, сасы кзендей шаылдаан, смпайы клкілерге толып кетті.

Баласынан айрыланын жаа тсінген йел, жан шырып жаралы барыстай, лгі нояна тап берді. Бны крген ттындар да шыдай алмай, жоарлара арсы мтылды. Біра байлаулы, матаулы топ не істей алады, арулы жоарлар енді оларды амшыны астына алады. Жарылдай тскен жоарды исы ылышы, бар кшімен сермелген шойын шопарлар. Талай жас нрестелер найза шына ілініп, ккке шты, ос олдап ран шопарды салмаынан талай ыршын жасты мойны зіліп жерге тсті. Тау арасы іп-ілезде ан-жоса болды.

Сабалып жатан топ ішінен бір ст ола шашы жерге тгілген, стіндегі мапал ара пешпентіні ірі дал-дал болан бір жас ыз жгіріп Лоло-Доржиды алдына барды. «Мына ырынды тотат» деген болуы керек, нояна бірдеме айтып жатыр. Ноян жауап айырар емес, кенет зегісіне жабысан ыза арады да, сл екейіп, ызды шашын стап, таымыны астына басты. Содан кейін ызды бажылдап, баыранына блк етпей, анды ырына арап, мелшиіп атты да алды.

Дл осы стте:

— Аатай-ау, бдан да лгеніміз жасы еді ой! — деді Бгенбайды асында ашуа булыан лгі жас дауыс.

Бгенбай жалт брылды. арсы алдында ріп ауыза саландай бір жас жігіт тр. Оны кзінде тнан млдір жасты крді де:

— Аттарыа мінідер! — деді.

Бл жас жігіт Науан станы жалыз баласы, соынан ерлігімен бкіл аза еліне аян болан Керей еді. Ол серіктеріне жгіре жнелді.

Аздан кейін:

— Аттан! — деген Бгенбайды кшті даусы шыты.

Тау арасы рана толып кетті.

— Ажол! Ажол!

— Бгенбай! Бгенбай!

Кертбелімен ойастап шыан Бгенбай, ат арынын тотатпастан келіп, ара шопарымен ос олдай соып, дегенде Лоло-Доржиды рды. Ол дниені не болып кеткенін білмей ат жалын шатап шаба жнелді. Жоарлар есін жианша аза жігіттері біразын жайратып салды.

Жоарды атыгездігінен жандары тршігіп, бден ызаланан жігіттерді рбіреуі он кісіні имылын істеді. олбасшылары жараланан, рі ктпеген жерден тиген соыдан абыржып алан жоарлар аша жнелді. Біра тау арасындаы тар шаталдан жол тауып тыла алмай, кбі сойыла жыылды. Тек екі жзге жетер-жетпесі ана ашып тылды.

шінші «алма ырылан» рысы осылай аяталып еді. Баанаы Лоло-Доржиа барып, тініш айтан ыз білайырды арындасы Саыпжамал бикені зі екені.

рыс біткеннен кейін, Бгенбай жігіттерімен Кіші жз еліне онаа бар- ан, Бгенбайды батырлыына риза болан білайыр жне бл секілді батырды з жаында стауды жн кріп, Саыпжамалды Бгенбайа осты.

Бгенбай сол бетімен осы жата алып ойан. Содан бері ол лы жз бен Кіші жзді тйіскен жерінен оныс алып, осы арада бес жылдай отырды. білммбетке кпелі Бгенбай лі де осы жата ала берер ме еді айтер еді, жаында Абылай слтаннан кісі келген. «аза еліні алдында лі талай асу бар, батыр елге айтса жн болар еді» депті Абылай. Оан Бар жырау да тінішін оса жолдапты. Бл арада да Бгенбай абыройсыз болан жо. Сан рыса атынасты. Халыны алысын алды. йтсе де, кіндік кесіп, кір жуан жерін зі де саынып жр еді. рі ойлап, бері ойлап, аыры елге айтуа келісім берді. Осылай, не-міне кшемін деп жргенінде, кеше білайыр ханнан да шабарман жетіп, «Ордаа келсін! деген хабар келді.

Бгенбайды бгінгі толуы осыдан еді. «Хан неге шаырды екен? Мені кшкелі жатанымды біреу жеткізген ой шамасы. Енді ашы айтуа тура келеді…»

Ол не де болса хан ордасына барып айтпа болды.

ІІ

Орта жз ханы Смеке Сарыараны ткпірі Нра зеніні ары бетіне арай ыысанда, Кші жзді ханы білайыр ордасын Ырыз зеніні жаасына кеп тіккен.

Бл кезде аза елі жоарлармен тайталас тсіп, кейде жеіп те жрген. Осындай жеісті бірі білайыр хан мен Тайман батырды басаруымен Сарысуа ятын Бланты зеніні жаасында, ал екіншісі таы осы білайыр мен Бгенбай батырды басаруымен ошарата мен Боралды зендеріні жоары саасында болан. Сол айастардан кейін білайыр хан тікелей жоар скерімен соысуды ойан. Оны кілі енді баса бір крестерге ауан.

Ал біра білайыр кшіп кеткенмен, аза елі Жоар шапыншыларына арсы шыуын тотатпады. Крес кннен-кнге дей тсті. сіресе Іле мен аратал зендеріні бойында абанбай мен Баян батырлар бастаан халы жасатары жоарларды сан рет жеді, йтсе де бны брі, негізі мыты рыл- ан жоар скерін кйрететіндей кшке айнала алмады. Тек басыншыларды тойтаруа болатынын крсететін, халыты рухын ктерер айастар ресінен аспады.

Жоарды жеген кнде, ар жаында одан да кшті, зіне кз тіккен ытай бодыхандары бар екенін еске алмаан жрт осылай, з тадыры шін жан аямай кресе берді.

Сйтсе де, ел басына туан кнні тым атерлі, аза жеріне ызыан кршілеріні ауіпті екенін ойлаандар да табылды. Соны бірі Кіші жзді ханы білайыр болды. Ол енді батыс жаа міттене арады. Біра ханны Ырыза кшіп келісімен аза пен араалпа еліні атынан «арамаыыза алыыз» деп жазан хаты Петербургке жеткенде, орыс кімдері та алмады. Жоармен кресіп жатан аза еліні тбі зіне осылай келіп пана срайтынын олар брыннан да білетін. Сол себептен аптыпай, аза еліні шын жадайын тсіну шін, Россия патшалыы арнаулы елші жіберуді йарды. Россия кімдері шыыс кршілеріне з арамаындаы мдениеті, дстрі, тілі жаын кісілерден елші жіберуді дет етіп келген. Б жолы да со дадысына салып, татар молдасы Маст Юнус олын аттандырды.

Кіші жзді ханы бл молдамен бір мы жеті жз жиырма алтыншы жылы араалпа жерінде кездесті. Осы кездесуден кейін білайыр: «Еділ алматары трізді бізді де арамаыыза алыыз» деп а патшаа хат жазып, ойбаар Кбек лын бас етіп таы елшілер аттандырды. Бл елшілерге: «айтседер де патша азамнан башрт жері мен Жайы зеніні ортасында кшіп жруге жне Россия алаларына барып сауда-сатты істеуге рсат алуа тырысыдар», — деп тапсыран. Біра шыыс жаында лі бден бекініп болмаан Россия патшалыы, аза елін арамаына алса, Жоар онтайшысымен брыны арым-атынасын бзуы ммкін екенін еске стап, то етер жауабын трлі сылтаумен соза берді. Россия патшалыыны олтыына кірген Еділ алматары мен башрт еліні «мртын балта кеспей отыранын» крген білайыр Россия патшалыына «араматарыа ал» деп, лсін-лсін хат жазып, елшілер жіберуді оймады. Аырында аза еліні зіне баынышты бо- луынан тек пайда тсетінін ан, Бірінші Петр патшадан кейін таа отыран Анна Иоанновна білайыр ханны бір мы жеті жз отызыншы жылы нау- рызды сегізі кні «оранды» істеуін тінген аазына жауап ретінде, ыр- ыз-айса жртын арамаына аландыын білдіріп, бір мы жеті жз отыз бірінші жылы февральды он тоызыншы кні указ шыарды. Бл указды бір мы жеті жз отыз бірінші жылы октябрьді бесі кні Ырыздаы білайыр Ордасына Сырты Істер коллегиясыны тіл машыы — аударушысы Мрза Тевкелев кеп тапсырды. Россия патшасы Кіші жзді з ол астына аланын естіп, лы жзді атынан одар би, Тле би, Сатай батыр, Бла батыр ол ойан, «бізді де ол астыыза алыыз» деп Анна Иоанновнаа жазылан тінішті Петербурга ангелді батыр алып келген. Сйтіп, аза елі мен Россия жртшылыыны арасындаы жаа дуір басталды.

йтсе де білайыра берілген указдан кейін де аза еліні Россия патшалыымен арым-атынасы бірден жнделіп кете алмады. Башрт пен Еділ алматарыны шабуылы да тыйылмады. Ханны Россияа ара сйемек боланына риза емес азаты зге слтандары, сіресе, білайырды ба кндес астары оны саясатына кедергі жасап, кіжіне тсті. Осындай амшысын білегенні бірі Бара слтан еді.

Жоарыдай жадай туан кезде, патшаны зі «миллион сома дейін шыын шыарса да, аза жерін Россияа зады трде баындыруды жолын тап» деп бйры берген Тевкелев айтадан білайыр ордасына аттанды. Бл хабарды «зынла» Кіші жз ханыны Ордасына тез-а жеткізді. Сол кні-а білайыр Тевкелевпен кездесу амына кірісті. Е алдымен зегілес батырлары мен зіне арсы жаты ойларын білгісі кеп, Бараа, Бгенбайа, Тайман- а, бір тайпаны асаалы — биі Бгенбайа ат шаптырды. Бгенбайдан згесі хабар аланнан кейін, кп кешікпей хан ордасына жетті. Бгенбай мен Тайман жайшылытаы з серіктерімен келсе, Бара слтан жептуір арулы олмен хан ордасына кеп тсті. Жне неге екені белгісіз, зіні ежелгі асы, ан майданда сан атысан алден Церенні елшісі Церен-Доржиды ерте келіпті.

Бл бір мы жеті жз отыз тртінші жылы еді. білайыр Ордасы бгінгі онысы Ырыз зеніні жаасында. азір хан ордасында бірнеше адам отыр: анжыалы Бгенбай, оны арсы алдында Шекті руыны аты-шулы батыры Тайман. Блардан жоарыра, білайырды о жаында Найманны слтаны Бара… Жрт оны айсарлыы, ержректігі шін Ккжал Бара атаан. Ханны сол жа бйірінде, Бгенбайдан жоарыра, Жоар ханы алден Церенні елшісі, ара тндей тнерген Церен-Доржи…

Бгенбайды кзі лдеалай Таймана тсіп кетіп еді, ткен бір жайлар есіне келді.