Отчаяние (на каз.яз.)
Шрифт:
йел білайырды тсына таяй беріп, ос олымен биесіні тізгініне жабысты. Бие тотамаанмен, шабысын сл бседетті.
— Жалызымнан айрылдым, арашыымнан айрылдым, — деді ол у даланы басына ктере арлыан смды бір айылы айаймен. — Алтын кнім батты, ара жыланы шаты! Жалызымды ажала айдаан сенсі, білайыр хан! дай сені де жылатсын! Бала-шааны ызыын крме! Кріде кір, кріде кіргір тас бауыр хан!
Ашу ысан хан алш-алш етті. Баласы лсе — ел басына туан кйзелісте кімні баласы лмей жатыр! Бгін бны жалызы лсе, ерте мені он лым бірдей анды айаста аза таппасына кім кепіл!
білайыр жалызынан айрылан сорлы ананы тотатар жылы сз таба алмады.
— Тарт тіліді, ей сорлы! — деді ол аырып. — Бала лсе жалыз сені бала ліп пе!..
— Тартпаймын тілімді! — деді айыдан налыан бейба ана. — анішер, ара жз! Адыра ал!
Туалы мндай сз естімеген хан ашудан брынысынан да бетер жарылып кете жаздады. Ол дл осы стте жалыз баласынан айрылан мынау сорлы ананы аылынан адасып кеткенін де аармай алды. Екі лаын асырша тігіп, шола йрыын бладатып, иесінен бйры ктіп тран ара ылшы арланына:
— Айт! — деуге ана шамасы келді.
анды кз айбарлы ара тбет алымынан ала тспек боп, екі орып жанына жетті де, келіп алан салт атты йелге арсы атылды. Сол мезетте йелді соынан тепедеп жеткен кре байталды апсаай ара жігіт олындаы рыын итке арай ос олдап сілтеді. айы ры шекесінен тиген жолбарыс денелі ит бір-а рет ысылай ша етті де, кісі бойындай ктерілген алпынан ара жерге грс етіп лап тсті.
— Сорлы, сорлы-ай, ханда не шаруа бар еді! — деді ол, йелді шылбырына жабысып, — сені бала лді не, сені зі лді не, оан брі бір емес пе!
йелді кзі шарасынан шыа, аузынан кбік атып, бажылдаанына арамай, биені тізгініне олы тиісімен-а ліктер жатан ауыла арай тепедеп шаба жнелді.
«Ой, бауырымдаан!» жртты арасы шкен кезде, білайыр жерде слы жатан итіні асына келді. ос олдап ран айы ры арланны бас сйегін опырып жіберіпті. ып-ызыл ан мен миы брырап жерде шашылып жатыр. Бйірі зер ана блк-блк соып, кзі тасырайып, кешегі топ асыра жалыз шабатын ылшы жндісі енді талмаусырап ліп бара жатты. Кшігінен асыраан, сан ауіпті сапарларда зіне серік болан итін имай білайыр за трды. Аыры рет тынысын тартып, трт аяын бірдей жазып, тына аланда ана, теріс брылып кетті.
білайыр за жрді. Баанаыдай емес, бойынан ашуы тарап, енді болан істі басынан аяына дейін кз алдына елестете бастады.
Аыры он жыл міріні ішінде немі ан жосыан смдытарды арасында жріп еті йреніп кеткендіктен бе, бойын тез-а жинап алды. Кенет баласынан айрылан жааы арт йелді «анішер!» деген сзі лаына айта келді. Сонда барып бл йелді, итін рып лтірген жігітті кім екенін есіне тсірді. Осы йелді баяыда араалпа елінен олжалап келіп, зіні тлегітіне осаны ойына келді. Кйеуі ліп, жалыз лы ер жетіп, Тайман жасаында жретін. Енді бгін о да мерт болды. И, йелді білайырды «анішер» деуге шын хаысы бар екен. Енді итін лтірген жігітті де кінсін кешкен трізді. Жігіт зіні арулы жылышысы, жааы йелді айнысы Хсайын деген. атты сзек боп ауырып, тсектен транына бір айдай болан. Бгін-ерте жылыа шыпашы еді.
Бл адамдарды здері де, тадырлары да таныс боландытан ба, хан енді лгі оиа жайын естен шыаруа тырысты. Біра оны ойынан бір нрсе кетпей-а ойды.
рыста ер жігіт аза тапты деп ешкім де ханды скпесе керек еді. Бл ел салтында жо. Ал бгін неге блай болды? Ханды балааттар, аяулы итін лтіртер блара мндай желік айдан бітті? Мнда андай себеп бар? Жалыз ара халы емес, батыр, слтандар да білайыра арсы сйлеуді жиілетіп жр. Осыларды бріні тбірі неде? Жарайды, жрт рыстан, соыстан ажыды делік. Мезі болан жртты тілі де шыа бастауы ммкін. Бл бір аиаты болар. Екіншісі неде? Екіншісі… білайыр мойындаысы келмегенмен мойындауа мжбр болды. Екіншісі — «Атабан шбырындыны» алашы жылдарындаыдай емес, халы алдында адіріні тсе бастаанында еді.
… Тн ортасы ауа хан зіні ауыр ойларынан сергігендей сезінді. арсы алдындаы ошаты ызыл шоы снуге айналан. Тыны тнде жас и ттініні болмашы клімсі исі келеді. Ары беттен гізшааланы лаа жаымсыз айайы естіледі.
білайыр отыран диірмен тасынан трегелді. Кенет н бойы дірілдеп кетті. арсы алдында бгін ана жыылан а отауды жапырылан орны жатыр екен. И, бл бір кезде ханны жанындай жасы крген тоалы Нрбикені ымбат а отауыны орны еді…
ІІІ
аза даласыны Россия ол астына кіруін бір кулік аазбен, не бір указ кнімен атау ммкін емес. Бл ондаан жыла созылан за, айшылыы мен иындыы мол ауыр алыптасу кезі еді. Жне аза еліні Россияа осылуын бір ханны, ала берді бірнеше айраткерді есімдерімен
ана байланыстыру — о да дрыстыа жатпайды. Бл зады шешімі бар, саяси, экономикалы, скери фактілер секілді кптеген себептермен шиеленіскен дуіріні тілегіне арай тарихты зі жаратан перзенті. Россияа осылу — рулар арасындаы талас-тартыс, сол руларды жарафиялы жадайы — толып жатан асын да, досын да тудырды. Бір жаынан, шы-иырына с жетпес ке даласында аза ауымыны алыптасан траты экономикасыны жотыы жне негізгі ксібі былмалы, кшпелі, трмыспен байланысты боландыы, екінші жаынан, Жоар шапыншылыыны дмпуі сер етіп, ру басшылары здеріні Россияа баыну саясатын рдайым згертіп отырды. Мндай жадайда Россия ол астына кіруді кешегі олдаушылары бгін оан арсы шыып, ал кешегі арсыларыны бгін оны жатауы — тааларлы іс емес-ті.Біра келешекке керексіз, болашаы жоты брін зінен рі итеріп, тарих доалаы ала арай айнала берді. Осылай аза даласына аяуды білмес, орасан атты жаа тарихты дауылды кктемі келді.
Сондай-а білайыр ханны Анна Иоанновнаа 1730 жылы жазан хатындаы «ораныыза алуыызды тілейміз» деген сзді соынан шыан ресми аазда «Россия ол астына алуыызды тінеміз» деп згертуі жайындаы алымдарды таластарыны да керегі шамалы. рине, тарихи кулік ааздарды дрыс аударыланы жасы-а, біра бгінгі кні «ораныыза алыыз», не болмаса «арамаыыза алыыз» деген сздерді андай айырмасы бар?
Тарихи деректерге араанда, Россия патшасы Анна Иоанновна білайыр хана берген грамотасында: «… здеріні тініштері бойынша жоары крсетілген тарауларды негізінде, ырыз-айса ханы білайыр, сені жне бар ырыз-айса скерін ол астымыза алды… Сондытан хан мен оны бар скері бізді императорлы мртебеміз бен оны мрагерлеріне мгі-баи адалдыын сатауы керек» делінген. Бл грамотада: «Адал жне ділетті» патшаа ызмет істеу, соыс кезінде Россия скери басшыларыны арамаына ару-жараты ол болып келуі, Жайы єазає-орыстары, башрт, алма секілді Россияа баынышты лттарды шаппауы, аза жері арылы тетін орыс-сауда керуендерін тонамау, брын-соды ола тскен орыс ттындарын айтару секілді аза хандарыны міндеттері крсетілген. Сонда ана Россия патшалыы аза елін з оранына алма болан.
білайыр хан да, одан кейін «Россия ол астына кіріп адал ызмет істеуге» ант берген Орта жзді ханы білммбет пен Абылай слтан да, сол жылы Быбай мен Есет батыр бастаан Кіші жзді ш жз тосан тоыз «игі жасылары» да Россияа баыну деген ымды оран болу деген маынада тсінген.
Не дегенмен де бл кезені басты маызы — аза елі осы шатан бастап Россияа ара сйей отырып, зіні шаруашылыын, саясатын, енді сол Россияны кз-арасымен байланыстыра жргізуінде болды. Бл тарихи керек жадай еді. Жне бл жадай осы кезден бастап, алдындаы бгеттерді бріні кл-таланын шыарып, рі арай дами тсті.
рине, мндай тарихи ауыр крес-имылдарда баынышты аза елі мен патшалы Россия секілді отаршылы саясатты стаан екі жртты арасында айшылы, толып жатан иындытарды туатыны да млім. Біра соны бріне арамай, енді аза жеріне Жоар шабуылы тоталды. Жоар онтайшысы тек зі басып алан аза даласыны отстік іріне ана ие боп алды.
Осындай «ол астына» кірген аза елін Россия патшалыы бір мы сегіз жз ырыншы жылдары ргеніш, Хиуа тсынан тнген Иран патшасы Надир шахты шабуылынан да сатай алды.
Ор аласынан кейін Россия, Жайы, Елек, Жем зендеріні бойына скери бекіністер сала бастады. Орыс патшалары бкіл Россия шекараларына трызылып жатан бекіністер мен скери орандарды бірімен бірін байланыстырып, солдаттармен толытырды. скермен бірге аза даласына Россияны алыс ткпірлерінен ара шекпендер келді. Блар й салып, егін егіп, меншігіне берген жерді иеленуге кірісті. Мндай жадайда келімсек жрт пен жергілікті елді арасында ыри абаты, жанжал, сойыл ала жгіру трізді келісімсіз істерді де тууы сзсіз еді. Бара халыты біріне-бірін айдап салып елді басару — ежелгі саясаты болан орыс генералдары да, аза бай-манаптары да бл алау- ызды, жанжалдара астыртын дем беріп, ршіте тсті. лт наразылыын тудыруда бл екеуі де немі бір жаадан бас, бір женен ол шыарып отырды. Халытар достыыны неге апарып соатынын сіресе Пугачев ктерілісінен кейін блар те жасы тсінген-ді… аза елі Россияа осылуыны арасында феодалды йысынан оянып, мдениетке ол соза бастады. Россия оны тарихты алыс-жлысына зімен бірге алып кірді, оамды жне саяси жаынан кшеюіне ммкіндік берді. Отырышылы пен егін салуа, сауда-саттыты жаа лгілері мен нерксіпті ндірістік трлеріне йретті.