Отчаяние (на каз.яз.)

Онда бл екеуі де ылшылдаан жас жігіт еді.

Сол жылдары анжыалы руы араткел мен Керекуді тйіскен тсындаы Ерейментау, оржынкл, Акл, оянды-ойтас, Шаша деген жерлерді жайлайтын-ды. Ал Шекті руы А Жайыа ятын Жем зеніні бойында кшіп жретін. Жазы аыза, ысты келіп, ысы атты болар жылы екі ел бірдей Сырды амысты жаасына арай жылысатын. Осындай анжыалы, Шекті рулары дария жаасында бастары осылан жылы лан-асыр бір лкен той болан. оырат руынан шыан ататы бай саудагер исан жалыз лын сндетке отырызан. Осы тойда Арадан келген Бгенбай мен Шектіні жас жолбарысы Тайман атты керісіп алан. Содан бері екі аиыты бетпе-бет шырасып отыраны осы. Ел басына кн туанда жеке басты кикілжіі естерінен шыып кеткен-ді.

Кнні аыза ыстыына арамай, тіркестіре тігілген хан ордасы — а боз йді есіктері тгел жабы. Жайшылыта жел сосын деп тріп оятын іргелері де тсіріліп ойылан. Он екі анат а боз йде осы бесеуінен баса есік алдында жалааш ылыштарын кеуделеріне таяй стаан, егезердей ос кзетші мен сырлы тегенедегі сары ымызды сапырып отыран, ханны он сегіз жасар кенже лы Ералыдан баса ешкім жо. Хан, сір, кенжесі мен есік алдындаы кзетшілеріне сенетін болар, онатарымен сыр жасырмай еркін сйлесіп отыр.

— И, білайыр хан! — деп егезердей ара ср Бара слтан, шы лаына дейін жетіп тран, білеудей ара мртын саусаымен сылап ойды. — Алыса ат шаптырып, бізді неге шаырып отыраныды ішім сезеді. атын патша бізді елге Теуіпкелді айта жіберсе, бдан ш жыл брыны «арамаыа кірдім» деген сені сзі жеткіліксіз боланы ой… — Ол білайыра мысылдай арады. аза жерінде — Тевкелевті «Теуіпкел» деп атап кеткендіктен, оны кім туралы сйлеп отыранын брі де тсінді.

— Болжауы дп трізді… Мырзаны айта жіберуіне араанда бір мені удем йел патша азама жеткіліксіз боланы ха… Біра, — білайыр сол жаында отыран Церен-Доржиа кзіні иыын аударды да тына алды.

— И, айта бер, не «біраы» бар?

білайырды жзі уыл тартып ндемеді.

— Айтамын деген сзіе, істеймін деген ісіе іркілмейтін білайыр хан, неге ндемей алды? лде арамыздаы жат адамнан ысылып отырсы ба? Айта бер, Церен-Доржи алден Церенні елшісі боланмен, мені жаыным…

білайыр езу тартты.

— алден Церенні елшісі жаыны болуына араанда, Жоар онтайшысыны зі де досы боп шыпасына кім кепіл…

— Кекетпе, білайыр! Церен-Доржи жай ана жаыным, емес, сенімді серігім…

Хан оны сзін малдаандай басын изеді.

И, онтайшы Ордасында да алауызды бар екенін ол білетін. Бірін-бірі аямауда блар ары бабасы Шыысханны шын мрагерлері еді.

Жоар таыны болаша онтайшысы, зіні кесіні туан інісі Шно-Дабоны алден Церенні алай жойаны жрт арасына мытап тарай бастаан. Жел болмаса шпті басы имылдамайтыны белгілі. сіресе, осы йде отыран Бгенбай батыра Шно-Дабоны лімі алден Цереннен боланы айдан аны еді.

Дниеде пия алар ештее жо. Брі де естіледі. сіресе жау ордасында болып жатан оиа, дшпанына тез жетеді. Оан себеп: хан таыны бір лаы бар. Ол — алтыны.

Жоар ордасыны мытылары екіге блінгенін білайыр брын да естіген. Алдын болжай білетін тжірибелі Сыбан Раптан мен оны баласы алден Церен бар скерін жеті сала етіп, е алдымен аза жерін жаулап алу керек екенін жн крсе, ал жоар нояндарыны бір тобы скерді бетін Ертісті тменгі саласына брып, Сібірді алуды малдаан. Бл топ — осы Жоар хандыыны негізін салан Чорас руынан шыан Даян ханны рпатары — жас нояндар еді. Соны ішінде баанадан бері бір ауыз сз айтпай тнеріп отыран Сыбан Раптанны ортаншы лы Церен-Доржи да бар. Бларды жатса-трса кретіні сонау Сібірде алан ата-бабаларыны молалары. Соларды аруатары «сені ата мекені осы ара — біз жатан жер» деп шаырып жатандай крінетін олара.

Сібірді жаулап алуды керектігін жас нояндарды лаына кімдерді ятынын білайыр алден Цереннен кем білмейді. Бл кезде орыс скеріні алдыы шебі Манчжурияны шекарасына жеткен-ді. Ол аз боландай, сонау Тыны мхитта да орыс кемелері жзе бастаан. Міне, сондытан да ытай міршілері жоар жолбарысыны тмсыын Сібір жаына арай брысы келген. Осы жолбарыс зіні болаттай ткір тістерімен Тыны мхита созылан атын патша олыны кре тамырын орып тсуін арман ететін.

«ытай — жер кіндігі боланда, жер шарыны шеттері де ытайа жатуа тиісті!» — бодыхандар. Олар Сібір ірін де осып алып, ала салма болды. «зірге бл араны жоар жолбарысы мекендей трсын, ал уаыты жеткен шата оны рі арай, кнбатыс жаа уып жіберіп, бар тайганы зіміз жайлаймыз», — деп ойлаан.

Ал алден Церен, кмейі анша ке боланмен, орыс жеріні тамаынан тпейтінін тсінетін. Сібірді жтамын деп аалып жатаннан грі, басы бірікпей жрген аза еліні ке байта даласын біртіндеп арамаына алып, лы Жоар мемлекетін руды тиімді санаан. Ондай мемлекет ру шін аза еліні те жартысын ырып тастап, алан жартысын баса елдерді жаулап алуа пайдаланба болан. «Бкіл лемді сілкіндірген» жирен саалды лы бабасы да дл осылай істеген…

Біра алден Церенні бл ойына Чорас руынан шыан жас нояндар кнгісі келмеді. Олар енді здеріне серік іздей бастады. Бндай бірен-саран серіктер аза слтандарыны арасынан табыла кетті. Соны бірі Бара еді. Ол жаында зіні кіші ызын осы Церен-Доржиа берген. Бны да білайыр білетін. Жне ол блікшіл Церен-Доржиды аза жеріне айдауа аттандырандай, алден Церенні дейі жібергендігінен де хабардар еді. аза даласында за уаыт жргендігін пайдаланып Церен-Доржи Орта жзді кей слтандарын зімен одатас етіп те лгірген. Ал жоар нояндарына еріп, аза слтандарыны Сібір алаларын шабуа шыуы аза еліне ажалмен те тсетін апат екенін ан білайыр енді екеуінен де сырын жасырмауа бел буды. йткені Бара пен Церен-Доржиды одаы — аза еліні Россия ол астына кіруіне арсы йымдастырылан ауіпті ода еді.

— Жасы, — деді, ия мртыны шын бір ширатып ойып білайыр, — азата маал бар ой «Сырыды айтпа досыа, досыны да з досы бар» деген. Брібір мен айтан сырды Бара слтан зіні досы Церен-Доржи мырзаа айтпай оймас, ашы сйлесейік.

Бара слтан езу тартты. Кенет ол «ашаннан бері мені зіе дос санайтын бола алды?» деп білайырдан срама болды да, сабыр сатап, зін-зі баса ойды.

— Жарайды, — деді сосын тксиген абаын сл жадыратып. — Теуіпкелді келе жатанын естідік. Ол неге келе жатыр екен? айсымызды теуіп кетпек? Мені ме, Абылай слтанды ма, білммбет ханды ма, ай асыды? лде Ор аласын салалы келе жатыр ма?..

— Ммкін…

— айдам, сен салдырма Ор аласы, брімізге бірдей азылан ора айналмаса нетсін…

білайыр ханны Россия патшалыыны ол астына кірумен атар, патша кіметі алдына ойан екі негізгі мселесі болатын. Бірі — Кіші жз еліне Еділ мен Жайы зендеріні аралыынан жайылым беру. Екіншісі Ор зеніні Жайыа ятын саасынан Ор аласын салу, білайырды ондаы ойы — ол астындаы орыс бекінісі арылы зіні билігін кшейту, бекіністегі скерді ба кндес слтандара арсы пайдаланып, стемдігін арттыра тсу; бкіл аза елін з дегеніне кндіру. Біра бл екі тілегіні екеуі де зір орындалмай тр. Бар мселе зірге екі жатан бірдей ааз жазылумен ана аятала берген. Тек бір мы жеті жз отыз тртінші жылы аза жеріні батыс жаын басаратын Орынбор экспедициясы рыланнан бері Ор зеніні тменгі саасына ала салуды мселесі айта озалан. Бара слтанны «лде Ор аласын салуа келе жатан шыар?» деуі осыдан еді. Хан жауабына шамданып алан слтан кекесін сраын жалай тсті.

— рине, Теуіпкелді ана жылыдай рметтеп, сырнай-кернейлетіп арсы алатын шыарсы?

— лбетте. Россия секілді дос елді елшісі тгіл, ас елімізді де елшісін ошаметтеп, трімізге шыарып отырмыз ой… — Хан Церен-Доржиа арап ойды.

— Біра саан келе жатан она ата-бабасыны дінін мытан шоынды ой?

— Сені де онаы жетісіп тран жо-ау, — деді білайыр Церен-Доржиды шршіт дініні адамы екенін ескертіп, — кейін жиеніді сндетке отырызарыда, бізді де тойа шаыратын шыарсы, Бара слтан?

Бара сп-ср боп кетті. Енді ол іштегі ашуын сырта шыарды.

— атын патшаны Теуіпкел арылы саан жіберген сыйлыы да, Теуіпкелге сені крсеткен салтанат рметі де таажайып болып еді ой. Біра одан не шыты? аза жерінде тнерген баяы ара блт — сол ара блт… Трт жаынан соан ызарлы срапыл — сол срапыл… Россия арамаына алды деп, Еділ бойын жайлаан алма мытылары малыа жайылым беріп отыр ма? Брыныдан да шігіп алды. Олара тыйым салан атын патша жо. Ал Ор бекінісі саан тек бізбен кресу шін ана керек.

— рине, сол шін керек!

Бара не дерін білмей тотап алды.