Отчаяние (на каз.яз.)

Ал азір аза елін шршіт кеп жан алымнан аланда, енді бірде-біреуі «сен бізді кпірге сатты, ханды да соан кндірді» демейді. Шршіт айдаары жоарды тарыл ырбызы емес, анарлым кшті. Онымен артында орыс бекіністері транда ана жндеп сйлесе аласы…

Жо, Абылайды азір ара сйері тре тымы емес. Абылай жаындаылар, не, анау халытан шыан ататы батырлар. з аттарын ел-жртына найзасымен йгілі еткен ата-бабасы белгісіз жаман тыма, жырты тон бара жрт. Тілін таба білсе блар жетім латай соынан ере береді…

Міне, тізесіне тізесі тие отыран, кексе тартып алан Бгенбай, оан таяу Еменлі мен Жабай батыр, одан рі ыпша Дербіслі мен Мадай, Дулат Бкей, Алтайды абас атаны Сегірбай, Уатан шыан Сары батыр… Бріні де даы жер жарады. Содарынан ерген топтары да кп. Ешайсысы Абылай берген бйрыа арсы шыан емес.

Егер Абылай «кейін шегін» демесе, осылар шршітті жеіп, оны табаныны астында жатан Шыыс Тркістанны біраз елін ртар ма еді, айтер еді? Бкіл ш жз болып ата онуа зір. Біра Шыыс Тркістан елі Ара мен Сыр бойындаы бауырларынан жрдем ктіп отыранда, Абылай з скеріне «кейін айт» деді. йткені болаша «лкен Орда» ханына шршітпен азір соысу тиімсіз болды. Хана тиімсіз дние, бкіл аза даласына тиімсіз болып саналуа тиіс.

Басындаы алпаын мылау атып тсірген кні Абылайды Алтынемелдегі ордасында екі бейшара друішті болып шыанын осы отыран адамдарды бірде-бірі білген жо, Друіштер кзетшілер арылы Абылайа, жалыз ана иероглифы бар, кміс теге крсетті. Слтан друіштерді ордаа кіргізуді бйырды. Ордаа кірген друіштерді бірі стіндегі шапанын шешіп, басындаы слдесін тартанда, Абылайды денесі мздап кеткен.

Слтан жас кезінде алден Церенні олында ттында жатанда, Таш- кентке осы ксе друіш екі рет келген. Ткаппар, адуынды алден Церенні басын иіп бнымен ілтипатпен сйлесіп отыранын Абылай з кзімен крген. Соынан, осы кзі ірідеп кеткен ксе шал лы Жоарияны рып кетуіне себеп болан еді…

А ордадаы гіме заа созылмады, арт друіш есегіне мініп, белгісіз жаа рып кетісіменен, Абылай Алтынемелден Ккше теізге дейін шегінуге бйыран. Ертеіне а бура да Ккше теізге арай шккен…

И, Абылай сол кні-а осы жолды алаан Алтынемелде шршітті жеу болаша «лкен Орда» ханына тиімсіз крінді. ытай жаынан ауіп азайды десе-а осы отыран тре, билер баса нге басатыны ха… Жау шабуылы алыстаса-а боланы, саясатшыл, ызыл еш ділмрлар райсысы з лысын бліп алма боп, шарт жгініп сзге кіріседі, Мытылары сойылына да жол беруге тырысады… Онда ш жзді басын осып, «лкен Ордаа» баынан ел болуы адыра алады… Ал шршіт грзісі аза еліні басына тніп транда, Абылай да кшті. Мндай жадайда «лкен Ордаа» хан болуы айдан аны. Сонда барып ол Алтынемелге айта оралады… Оан дейін Абылай з кшін жоалтпай, орау асырдай бны лігін ктіп отыран оан билері Ерден мен Нрботаа жонын крсетіп ойып, орыс арыстаны мен ытай айдаарыны арасында ебін тауып жре трады. Екі жа бірдей сені зіне тартысы келіп трса, туелсіздігіді сатау шін, саан одан тымды жадай жо. Россияны ол астына кіруді ол лдеашан шешкен. Ал кей істе ытай бодыханына да баынышты екенін мойындаудан енді оны ештеесі де кетпейді… Абылайды іздеп келген шал бдан артыты зірге тілеген де жо.

Жо, бл ірі кзді крі шршітті ары ойын тсінбейтін Абылай милау емес. Мыстан шршіт азаты¦ ш жзін бірдей жоар ан жосыына шыратпа. Жоар лігіне тойынан шршіт айдаары лі тоын басан жо. Сонау Хуанхэ, Янцзи зендеріні бойынан ытай шаруасын айдап келіп, оларды Жоарды тып-типыл боп кйген жртына орналастыраннан кейін, араны айта ашылады. Ол таы жаа жемтігін іздей бастайды. Сонда ол жалмауыз аузын ашып, таы да аза даласына арай жылжиды. Сол уаытта аза еліне з даласына салуа рсат еткен орыс бекіністері де керек болады.

Оан дейін Абылай з жолынан таймайды. Бл жол иын жол, біра тиімді жол. Тбі Абылайды ш жзді алтын таына жеткізетін жол. Кімде-кім осы стаан жолына бгет болысы келсе, з обалы зіне, ондайларды басын Абылай алдаспанмен аып тсіріп отырады. Осы йдегі асйегі бар, ара сйегі бар, ешайсысы Абылайды ойлаан ойына бгет болмауа тиіс. йтпесе… йтпесе блар да Батыр Баянны кебіне душар болады. Абылай оны жау шебіне тегін алдыран жо, йткені Алтынемелден бны неге шегініп бара жатанын Батыр Баянны тсініп аланы Абылайа да аян еді.

…Ханны «Таана» кеесі бл жолы деттегі дстрден тыс, згеше бас- талды. Баса асаал, билер сйлеп болып, білммбет хан енді кезекті «маймене» аз дауысты азыбекке бере бергенде, сзуарлыы жо, сабырлы Бгенбай батыр баандай екі олын алдына созды.

— Уа, тасыр хан, — деді ол деттегісіндей ттыа сйлеп — бгін ш жзді бетке шыар жасылары жиналып алан екен, осы кеесте мені Абылай слтана оятын бір сраым бар.

— Сйле, Бгенбай батыр!

Бгенбай амшысын алдына тастай салды да, енді Абылайа брылды.

— Шршіт кгенінде ан жылап жатан Шыыс Тркістандаы бауырларымызды таруа біз неге аттанбады, Абылай слтан? Соан жауап берші.

Он екі анат орда іші тына алды. лден уаытта Абылайды оыр даусы естілді.

— Шыыс Тркістандаы елді бас ктергенін мен білген жопын! — деді, адамны менінен тетін ткір кзін жалт еткізіп.

«Бл хабарды е алдымен сен естуге тиіс емес пе еді?» дегенді ркім іштерінен ойласа да, батылдары барып сырта шыара алмады.

«Таана» кеесінде аза елі ытаймен соыспайтын боп шешілді. Келісім сз жргізгелі ытайды ресми елшілері келгенін білммбет ханны зі хабарлады. Біра, білммбет ханны айтып отыраны — Абылай слтанны ойы екеніне де жрт шек келтірмеді. Шршітпен келісім сзді басталуына арамай кктем шыа ш жзді жігіттерінен лкен ол жинау керек деген хан тжырымы да Абылайдан шыып отыраны белгілі еді.

— алы ол шршіттерді де тежеп отырады, — деді Абылай, — оан билеріні де тубасын мыттырмайды. Естуімше, Ерден мен Нрбота билер Ташкент тбіне кп лашкарларын шоырлап жатан крінеді… Келер жаза дейін біз дайын труымыз керек. Ет бзылса тз себесі, тз бзылса не себесі? Жау жаадан аланда кермек татып не табасы? апылыста жинала оюа, жер шалай.

ш жзді «игі жасылары» Абылайды бл сынысын зер дегенде абылдады. йткені Абылайды ол астында мндай скерді болуы айда апарып соатынын олар жасы тсінетін еді.

…Кеес бітісімен жрт елді-еліне тарады. Е алдымен жері алыс Кіші жзді сарбаздары з мекендеріне беттеді. Содан кейін лы жзді батырларын, Орта жзді де Торай, Ырыз, Баянауыл секілді алыстан келген жасатарын оныс- тарына айтарып болып, Абылай енді зіні арамаындаы Арын жігіттерімен Ккшетауа сапар шегуге дайындала бастады. Блар жреміз деп ата оналы транда, ордаа ос атты шабарман келді. Ол білммбет ханны алдына кеп тізе бкті.

— Хан ием, Лепсі зеніні бойындаы он мы й Садыр ндижан тірегіндегі аайындарына кшпек боп жатыр!

— Неге? андай себебі бар? — деді Абылай даусы аттыра шыып.

Наймана жататын Садыр руы ытай басып алан брыны жоар тайпасыны жерімен шектес тратын. Шабарман Абылайа брылды.

— Есі барда еліді тап дейді Тасболат батыр. «Атабан шбырындыда» алмаа жем боландай, бл Садыр енді ытайа жем бола алмайды дейді.

— Лепсіге жеткен ытай, ндижана жете алмайды деп ойлай ма екен.

— Онысын білмедім. оан жаынан кісі келіпті. Сендерді ытай ртпаса, Арын ртады деп, Нрбота би кісі жіберіп азырып жатан крінеді.

— Арын ртаны алай?

— білммбет ханды да, Абылай слтанды да Арын еліні адамдары дейді.

— Сондай сзге Тасболат батыр ла ойды ма?

— ла оймаса кшер ме еді? Жайшылыта салматы Абылай кйіп кетті.

— Солай де! Арындаы шін менен алма болса, крсетейін мен Садыра Абылайды сойылын! — Ол есік алдында тран нкерді біреуіне, — шаыр Бгенбай мен Сырымбетті. онсын ата алы олымен! — деп бйырды.

Ордада баанадан бері ндемей отыран Бар жырау:

— Сабыр ет, слтан, — деді. — Ел кйінсе де ер кйінбес болар. Бір жаы ытайдан, ала берді сендерден орыан Садырды шапанда не таппасы? ол жіберуді ажеті болмас, он жігіт осып бер, ол тыран Найманмен зім барып сйлесейін. Кнбесе амал жо, сойылыды сосын олданарсы.