Прададзеная споведзь

— Ага, асабліва ў першы тэрмін і перад выбарамі.

— Я табе так скажу: сярод уладароў мала насамрэч мудрых людзей, бо насамрэч мудрыя людзі не прагнуць улады. Так усюды заўжды было, ёсць і будзе. Вось і ўсё. Разумныя, прагматычныя, на­ват адносна шчырыя і сумленныя — так, але не мудрыя.

— А што такое мудрасць?

— А халера яе ведае.

— Мудра. Але ж чалавецтва дайшло да рэспублікі, да дэмакратыі. Каб мудрыя людзі «знізу» маглі ўплываць на ўладу. Хоць некаторыя і не дайшлі.

— Ведаеш, ва ўсякіх прытчах і байках мудрацы заўжды знаходзяцца дзесьці адасоблена ад грамадства, у нейкіх гарах, напрыклад. Я думаю, што ў рэальнасці яны таксама адасобленыя, хоць не фізічна, але сацыяльна ці яшчэ як-небудзь. Менавіта таму, што мудрыя.

Пра грамадства

— Дарэчы. Пра дабро, зло і рэспубліку, — Маявер дэманстратыўна ўзняў кулак. — Вось хрысціянства — адна з галоўных рэлігій свету, ёй амаль дзве тысячы гадоў, — Маявер адтапырыў вялікі палец. — Хрысціянскіх краін даволі шмат, — адтапырыў указальны палец. — Галоўныя запаветы Хрыста: любі Бога і любі бліжняга свайго. Я разумею, у які час мы жывем, таму ў гэтым кантэк­сце першы запавет апусцім. А запавет «любіць бліжняга свайго» — выдатны падмурак для, скажам так, свецкай этыкі. Згодны?

Даявед станоўча кіўнуў. Маявер адтапырыў сярэдні палец:

— Тры тэзісы, — Маявер трасануў рукой з адтапыранымі пальцамі, як быццам імкнуўся замацаваць сваё сцвярджэнне гэтым жэстам, пасля чаго апусціў руку. — І вось, наколькі я ведаю, за гэтыя амаль дзве тысячы гадоў ніводная хрысціянская краіна не зрабіла сваёй, так бы мовіць, дзяржаўнай ідэяй любоў чалавека да бліжняга. Я ведаю пра крыжовыя паходы, пра інквізіцыю, якія прыкрываліся хрысціянствам. А вось грамадства, пабудаванае на запавеце самога Хрыста, я не ведаю. У наш час у свецкіх дзяржавах рэлігія адышла на другі план, затое існуе паняцце свецкай этыкі. Добра, але ж запавет «любіць бліжняга», відавочна, знаходзіцца ў аснове і свецкай этыкі, і гуманізму ўвогуле. Але што мы маем насамрэч? Свецкая этыка фактычна не адпавядае таму, аб чым казаў Хрыстос. Бо яна заўжды падзяляе людзей на катэгорыі. Свецкая этыка вучыць быць прыкладам для малых — проста таму, што яны малыя; шанаваць старых — проста таму, што яны старыя; саступаць жанчынам — проста таму, што яны жанчыны (хоць у наш час гэта ўжо неак­туальна). Ну, і гэтак далей. Быць талерантным да ўсялякіх меншасцей — проста таму, што яны меншасці. І гэта прапагандуецца, выкладаецца ў школах, гэтаму бацькі вучаць дзяцей у сем'ях. Але ўсё гэта падзяляе людзей на катэгорыі. І фраза пра тое, што ў наш час найбольш дыскрэдытуюцца белыя мужчыны-натуралы, ужо не выглядае смешнай. Аднак я не пра гэта. Я пра тое, што, наколькі мне вядома, нідзе не вучаць і не прапагандуюць проста любіць усіх людзей. Ніхто не стварыў на гэтым тэзісе паўнавартасную ідэалогію. Так, чалавечае жыццё фармальна прызнаецца найвышэйшай каштоўнасцю, што замацавана ў розных статутах, але гэта не тое. Бо, папершае, фармальна, а па-другое — размова не пра любоў. І я лічу, уся справа ў тым, што падзяляць людзей на розныя групы, — проста выгадна. Бо ў рэшце рэшт атрымліваецца падзел свой/ чужы. А далей — падзяляй і ўладар. І па-ранейшаму чалавек чалавеку не брат, а воўк. Сацыяль­ны дарвінізм не проста захоўваецца, ён культывуецца, таму што на гэтым трымаюцца ўсе іерархіі, і ў рэшце рэшт — дзяржава. Бо чым больш будзе груп і катэгорый у грамадстве, тым больш разрозненым яно будзе. Прадстаўнікі такога грамадства будуць удзельнічаць у бясконцай мышынай валтузні паміж сабой, бо кожны чалавек адначасова адносіцца да некалькіх сацыяльных груп, і знайсці абсалютнага, скажам так, пабраціма ў такім грамадстве вельмі цяжка. І нават калі такія людзі знойдуцца, раптам можа высветліцца, што ў аднаго — Apple, а ў іншага —Samsung. Разумееш? Карпарацыі і культ спажывання таксама спрыяюць падзелу грамадства. А ў той жа час любая дзяржава з'яўляецца амаль маналітам, бо ў яе ёсць моцны шкілет з прапісаных правілаў.

— Ой, ну гэта нейкая тэорыя змовы. Відавочна ж, што ў людзей ад прыроды ёсць схільнасць падзяляцца на катэгорыі, утвараць іерархіі і ўсякае такое.

— Калі з грамадствам добра «папрацаваць», яго можна змяніць. Згадаць хоць бы камунізм, нацызм, культ асобы і шмат чаго іншага. Сам жа казаў: адміністратыўны рэсурс плюс грошы плюс каманда добрых піяршчыкаў. Калі б такім чынам культываваць любоў да бліжняга — можа вынік і быў бы. Але асабіста я прыкладаў такога кшталту ў гісторыі не ведаю.

— Не, тут справа ў тым, што камунізм, нацызм, культ асобы, усякія секты і гэтак далей трымаліся на нейкім ідэальным вобразе. У рэальнасці не быў пабудаваны Тысячагадовы Рэйх, не быў пабудаваны сапраўдны камунізм. Культавыя асобы былі далёкімі ад «простага» народа і з'яўляліся вобразамі, пра якія я казаў. А бліжні — не ідэальны, а рэальны. Са шматлікімі хібамі і мінусамі.

— Але ж людзі любяць родных і сяброў? А яны таксама не ідэальныя, таксама з хібамі і мінусамі. Думаю, што ўсё ж справа ў дэфініцыі свой/чужы. А што тычыцца грамадства — ёсць жа, напры­клад, амішы. Было б цікава паглядзець, як бы яны жылі, калі б мелі сваю незалежную дзяржаву.

— Ну, у амішаў таксама ёсць раздзяленне свой/чужы. Хто не аміш, хоць нават таксама хрысціянін, — чужы. Так, цікава было б паглядзець на дзяржаву амішаў. Думаю, у наш час такая дзяржава тэарэтычна магла б з'явіцца. У сэнсе, у ранейшыя часы гэта было ў прынцыпе немагчыма, бо яе хутка б знішчылі больш ваяўнічыя суседзі. Але ўвогуле, нездарма некаторыя кажуць, што жыццё — гэта вайна, вайна ў глабальным сэнсе: кожнага асобнага чалавека са светам. І я лічу, што ў гэтай вайне не бывае саюзнікаў, бываюць толькі тыя, хто пэўны час страляе ў той жа бок, што і ты. Незаўважна мы перайшлі ад літаратуры да вайны.

Маявер моўчкі паківаў, разумеючы, што гэта не проста канстатацыя факта. І насамрэч Даявед неўзабаве працягнуў:

— Вось ты кажаш, што мала чытаеш. Але ці ёсць у цябе любімы твор? Любімы пісьменнік?

— Не. Любімых няма. — Маявер заўважыў, што яшчэ некалькі хвілін таму радаваўся перспектыве паўдзельнічаць у «свецкай гутарцы», але цяпер у яго ўжо не было што сказаць па такой «свецкай» тэме, як літаратура.

Тым не менш ён разумеў, што яго ўжо крыху «панесла», — папярэднія маналогі пра дабро, зло, Бога і ідэальнае грамадства маглі здавацца суразмоўцы недарэчнымі і нейкімі дзіўнымі. А фразу пра незаўважны пераход ад літаратуры да вайны Маявер успрыняў як празрысты намёк на тое, што лепш размаўляць менавіта пра літаратуру. Таму ён вырашыў паспрабаваць весці гутарку ў адпаведнасці з фарматам, які, на яго погляд, імкнуўся навязаць Даявед. Бо той быў гаспадаром кватэры, у якой сам Маявер быў толькі госцем.

Зімовы шлях

Крыху падумаўшы, Маявер сказаў:

—...Але ёсць творы, якія моцна ўразілі. Магчыма, нават аказалі нейкі ўплыў. Вось, напры­клад, мяне вельмі моцна ўразіў цыкл песень «Зімовы шлях» на музыку Шуберта. Ты ведаеш?

— Не, я не аматар класічнай музыкі.

— Вершы напісаў нямецкі паэт. як жа яго прозвішча. Мюлер! Так, здаецца, Мюлер. Але цыкл стаў знакаміты менавіта ў якасці песень, ужо як музычны твор. Карацей, адносна ўласна літаратуры прыклад, магчыма, так сабе, але ўсё ж. Сам Шуберт назваў яго «вянок жудасных пе­сень». І сапраўды, на мой погляд, гэта самы трагічны твор у свеце. Ніякія «Рамэа і Джульета» і побач не стаялі! Я ўжо дакладна ўсё не памятаю, апошні раз слухаў яго досыць даўно. Але гэты цыкл мяне вельмі моцна ўразіў. Сэнс у тым, што герой вымушаны сысці ад нявесты, якую вельмі кахаў. Калі не памыляюся, таму што ён быў занадта бедны для яе, і яго неўзабаве маглі выгнаць. І вось ён вырашыў не чакаць такой ганьбы і пайшоў сам. Але ісці яму няма куды, і грошай у яго няма. І вось ён блукае. Зіма, холад, пустата. Усё быццам мёртвае. У героя няма дома, няма грошай, няма ніводнага блізкага чалавека, няма сэнсу жыцця. Хоць яшчэ нядаўна — усё было. І ён проста ідзе, не ведаючы куды. У маім пераказе гэта, магчыма, не так уражвае, але музыка Шуберта робіць сваю справу: кожная песня надзвычай атмасферная. Можа падацца, што ўсё досыць трывіяльна і ніякай сур'ёзнай трагедыі насамрэч няма. Так, гэта рамантызм і ўсё такое. Але ўяві сябе ў такой сітуацыі. Калі задумацца, гэта ўсё вельмі страшна і сапраўды трагічна... І справа не толькі ў тым, што чалавек пасярод зімы стаў фактычна валацугай без дома, грошай і знаёмых, якія б маглі яму дапамагчы. Ён у адчаі, ён вельмі перажывае, яму кепска ў першую чаргу ў маральным плане, а не ў фізічным.

Дык вось, самае трагічнае ў гэтым цыкле. Там адна песня называецца «Вясновы сон». Герой бачыць цудоўны сон: яму сніцца май, прырода, птушкі. Але крычыць певень, і ён прачынаецца: навокал цёмна, халодна, чутны крыкі крумкачоў. Замест кветак, якія яму сніліся, — намаразь на вакне. Яму становіцца вельмі крыўдна і горка, але ён зноў засынае. У другім сне герой бачыць сваю каханую, яна яго абдымае і цалуе, яму зноў добра. Певень крычыць яшчэ раз, і герой вяртаецца ў суровую рэальнасць.

І зноў жа — трэба чуць музыку, яна вельмі значна ўзмацняе эфект. У сне музыка светлая, лёгкая, пяшчотная, а ў рэальнасці — мінорная, нейкая калючая, цяжкая. Відавочна, Шуберт адлюстраваў у ёй не толькі кантраст сну і рэальнасці, але і кантраст вясны і зімы. Карацей, ведаеш, я думаю, што гэты матыў, напэўна, і ёсць самае трагічнае ў літаратуры. І, магчыма, у жыцці ўвогуле. Калі насамрэч у цябе нічога і нікога няма, навокал толькі цемра і холад, але пры гэтым сніцца нешта добрае і светлае... Такі сон — не суцяшэнне, гэта жорсткі здзек. Зноў-такі, не ведаю, магчыма, у маім пераказе ўсё не так красамоўна, як у самім творы, аднак, калі ўявіць такую сітуацыю — сапраўды страшна. Сапраўды жудасна.

Маявер замаўчаў і паглядзеў на Даяведа так, быццам толькі што агучыў нейкую непрыемную навіну. Даявед быў сур'ёзны — Маяверу нават здалося, што той сапраўды паспрабаваў уявіць сабе апісаную сітуацыю і паставіць сябе на месца галоўнага героя. Праз некалькі секунд цішыні Даявед сказаў:

— Цікава. Але прыём кантрасту — рэч не новая. Нават прымітыўная. Аднак гэта жыццёва. З іншага боку, выкарыстанне такога прыёму ў літаратуры, магчыма, дзейсна, але не арыгінальна... «Зімовы шлях», кажаш? — Маявер адказаў станоўчым ківаннем. — Цікава, трэба будзе паслухаць. У прынцыпе, галоўнае ў любой сітуацыі — захоўваць самакантроль і цвярозы розум. Трэба прымаць сапраўдную рэальнасць, каб падсвядомасць не стварала альтэрнатыўную. Іначай атрымаеш суцэльнае расчараванне ці нават псіхічныя расстройствы. Таму я думаю, што насамрэч трагізм гэтага твора ў першую чаргу ў тым, што герой якраз не змог прыняць рэальнасць, а не ў самой сітуацыі, у якой ён апынуўся. Бо ўвогуле трагізм — рэч суб'ектыўная. Само па сабе нічога — нават смерць — трагедыяй не з'яўляецца, усё залежыць ад успрымання чалавека.

— А які ў цябе любімы твор?

— Я таксама не асабліва шмат чытаю. Шчыра кажучы, назва першай главы з «Майстра і Маргарыты» і іншае — гэта проста такая фішка, каб пачаць размову. Калі зусім шчыра — я даволі часта ёй карыстаюся...

— Дзейсна, але не арыгінальна, — Маявер з'едліва пасміхнуўся.

Даявед дэманстратыўна ўзняў вялікі палец, зрабіўшы адпаведны выраз твару, — маўляў, «падкальнуў, малайчына».

Успрыманне часу

Маявер запытаўся: