Quo Vadis

— Чаго ж прыйшоў ды што прынёс новага?

— Па ўспамогу, Баалю, а прыношу табе маю нэндзу, мае слёзы, маю прывязанасць і ўрэшце весткі, якіх з любасці да цябе назбіраў. Памятаеш, спадару, што я табе калісь казаў, як адступіў нявольніцы боскага Пятронія адну нітку з пояса Венеры з Пафоса?.. Даведваўся цяпер, ці ёй дапамагло, і ты, сыну сонца, блізкі тамтэйшаму дому, ведаеш, кім ёсць Эўніка. Маю яшчэ адну такую нітку. Захаваў яе табе, спадару.

Тут замоўк, спанатрыўшы гнеў у нахмураных бровах Вініція, і, хочучы ўпярэдзіць гром, пачаў хутка з другое бочкі: — Ведаю, дзе жыве боская Лігія, пакажу табе дом і завулак.

Вініць паўстрымліва пытае: — Дзе ж яна?

— У Ліна, старшага святара хрысціян. Яна там разам з Урсусам, а той па-ранейшаму ходзіць на працу да млынара, які завецца так, як твой вызвольнік, спадару, Дэмас… Так, Дэмас!.. Урсус працуе начамі, дык на тую прыгоду можа яго не быць… Лін стары… а ў доме, апрача яго, ёсць толькі яшчэ дзве пажылыя жанчыны.

— Скуль гэта ўсё ведаеш?

— Памятаеш, спадару, як хрысціяне мелі мяне ў руках і ашчадзілі. Глаўк памылкова думае, быццам я спрычыніў яму няшчасце, але, кажу, ашчадзілі мяне!

Дык няма дзіва, што ўдзячнасцю напоўнілася маё сэрца. Я чалавек з даўных лепшых часаў. Вось жа, падумаў сабе: не гадзіцца заняхаць сваіх прыяцеляў і дабрадзеяў. Ці ж не было б грубасцю з майго боку, каб ніколі не папытаў пра іх, не праведаў, што дзеецца з імі, дзе жывуць ды як здаровыя? На Пасінунцкую Цыбулу! Не я да гэтага здольны. Устрымоўвала мяне спачатку гадка, каб не зразумелі пахібна маіх намераў. Але міласць, якую я меў да іх, аказалася большай за сумнівы, а злашча дадала мне льгі іхняе лёгкае сэрца, з якім прабачаюць усе крыўды. Перад усім, аднак, думаў аб табе, спадару. Апошняя нашая выправа скончылася няўдачаю, а ці ж толькі сын Фартуны можа пагадзіцца з гэнай думкай? Дом стаіць наўзбоччы. Магчымеш яго акружыць нявольнікамі, што і мыш не выслізнецца. Эй, спадару, спадару! Захаці толькі, а йшчэ сянняшняй ночы тая вялікадушная князёўна будзе ў тваім доме. Але, калі гэтак станецца, не забудзь, што прычыніўся да таго бяздольны галодны сын майго бацькі.

Кроў хлынула Вініцію ў голаў. Спакуcа раз яшчэ ўздрыганула ягонай істотай. Так! Гэта быў спосаб, і гэтым разам спосаб пэўны. Хай раз урэшце здабудзе Лігію, хто ж яе ў яго здолее адняць? Хай раз урэшце Лігія станецца ягонай каханкай, нічога іншага ёй не застанецца, як быць ёю назаўсёды! Паляндра бяры тады ўсе навукі! Што яму тады значыцімуць хрысціяне разам з іхняй міласэрнасцю і пасумнаю верай! Ці ж не пара атрахнуцца ўжо ад гэтага ўсяго?

Ці ж не пара пачаць жыць, як усе жывуць? Што рабіціме Лігія, як узгодніць сваю долю з сваёю навукай, дык таксама няважна. Гэта ўсё дрэнь! Важней за ўсё тое, што яна будзе ягонай ды яшчэ сяння. А гэта йшчэ пытанне, ці ў ейнай душы астоіцца тая навука, як пакаштуе новага жыцця, новае раскошы й настрояў, якім мусіціме паддацца? А стацца гэта можа яшчэ сяння. Даволі затрымаць Хілона і выдаць на змярканні загады. І потым — раскоша бясконцая! «Бо чым было маё жыццё? — гадаў Вініць. — Ныдзеннем, няўгашанай жадою, безадказным пытаннем». Такім спосабам ператне гэта і — канец усяму. Прыгадаў сабе, праўда, што даў ёй слова не падымаць на яе рукі. Але на што ж прысягаў? Не на багоў, бо ў іх ужо не верыў, не на Хрыста, бо ў Яго яшчэ не верыў. А калі б пачувалася пакрыўджанай, звянчаецца з ёю і такім чынам аплаціць ёй крыўду. Так! Мусіціме гэта зрабіць, бо яна ж уратавала яму жыццё. Тут у памяці той дзень, калі з Кратонам зрабіў на яе напад; вачамі ўявы ўгледзеў над сабою гіганцкі кулак Урсуса ды ўсё, што было потым. Уявіў яе над сваёю пасцеллю, у нявольніцкай вопратцы, прыгожую, моў боства, песлівую, раздобраную. Вочы ягоныя мімахоць пабеглі ў лярарыюм, дзе той крыжык-памятка. Няўжо за ўсё гэта адплаціць ёй новым нахабствам? Няўжо цягаціме яе за косы ў кубікулюме, бы нявольніцу? Ён патрапіць гэта зрабіць, ён, што не толькі пажадае, але й кахае яе, а кахае за тое менавіта, што яна такая, а не інакшая? І нагла зразумеў, што мала яе мець дома ды моцна прытуляць, ягонае каханне хоча нечага болей, хоча ейнае згоды, ейнае душы, ейнага кахання. Шчаслівы гэны дах, калі яна ўвойдзе пад яго дабраахвотна, шчаслівы дзень той, шчаслівае жыццё! Тады шчасце абаіх будзе як мора безбярэжнае, як сонца. Узяць яе сіламоц — гэта значыла б навекі забіць такое шчасце, сплюгавіць, загідзіць тое, што найдаражэйшае ў жыцці, наймілейшае.

Жудзь праняла яго на ўспамін аб гэтым. Зірнуў на Хілона, які, вытрашчыўшы на яго вочы, чухаўся пад лахманом неспакойна. Парвала яго страшэнная абрыда й жада растаптаць нагою такога дарадчыка, як гада. Маланкай бліснула воміг у гарачай суровай рымскай галаве думка: — Не зраблю гэтага, што мне суліш, а каб не адыйшоў ты без адплаты, на якую заслужыў, загадаю зараз дамавым эргастулам даць табе трыста розаг.

Хілон збялеў. У прыгожым абліччы Вініція было столькі халоднае заўзятасці, што ані крошанькі нельга было сумнявацца ў сур’ёзнасці ягоных слоў. Дык у тым жа моманце ўпаў Хілон на калені і, сагнуўшыся ў клубок, пачаў енчыць: — Як гэта, перскі валадару? За што?.. Піраміда ласкі! Калосе міласэрнасці! За што?.. Мне, старому, галоднаму, бяздольнаму… Я ж служыў табе… Так адудзячваешся?..

— Як ты хрысціянам, — адказаў Вініць і заклікаў вызвольніка.

Хілон кінуўся да ягоных ног і, канвульсыйна абняўшы іх, маліў, смяротна бледны.

— Доміне, доміне!.. Я стары! Пяцьдзесят, не трыста… Даволі пяцьдзесят!.. Сто, не трыста!.. Злітуйся! Злітуйся!

Вініць адкапынуў яго нагою і выдаў загад. У адно імгненне ўбегла за вызвольнікам двух дужых квадаў, якія, схапіўшы Хілона за астанкі валосся, акруцілі яму голаў ягоным жа лахманом і патарабанілі ў эргастул.

— У імя Хрыста!.. — крычаў грэк у дзвярах.

Вініць застаўся сам. Выданы загад ажывіў яго й запаліў. Тым часам стараўся сканцэнтраваць і ўпарадкаваць думкі. Адчуваў польгу, перамога сябе самога задавальняла яго. Яму здавалася, што праз гэта зблізіўся да Лігіі, што павінна за гэта спаткаць яго заплата. У першым моманце не прыйшло яму ў голаў, як цяжка скрыўдзіў Хілона, што загадаў яго секчы за тое самае, за што калісь узнагароджваў. Да таго, быў яшчэ рымлянінам, не балеў яму чужы боль, не марочыў сабе галавы адным грэцкім абарванцам. А каб і быў згадаў пра гэта, дык і так думаў бы, што зрабіў добра, караючы круцяля. Але ён думаў пра Лігію і гаварыў ёй: не адплачу табе злом за дабро, а даведаўшыся калісь, як паступіў я з тым, хто падвучаў мяне рабіць табе гвалт, будзеш мне за гэта ўдзячна. Тут, аднак, задумаўся: ці Лігія пахваліла б ягоны ўчынак з Хілонам? Адыж навука ейная кажа дараваць, адыж хрысціяне даравалі яму, хоць мелі большую рацыю да помсты. Тады адазваўся ў ягонай душы крык: «У імя Хрыста!» Прыгадаў сабе, што падобным воклікам Хілон выкупіўся з рук ліга, і пастанавіў дараваць яму рэшту кары. З тым намерам хацеў заклікаць дыспэнсатара1, а той сам паказаўся ў дзвярах і далажыў: — Той старац абамлеў, а можа, і памёр. Што з ім рабіць далей?

— Ачуціць яго й прывесці сюды.

Загадчык атрыюма знік за заслонаю, але ачуцьванне не йшло, мусіць, лёгка, бо Вініцію прыйшлося чакаць, і пачаў гарачыцца, аж урэшце нявольнікі ўцягнулі Хілона і на пададзены знак самі аддаліліся.

Хілон быў белы, як палатно, а ўздоўж ног сплывалі на мазаіку атрыюма ніткі крыві. Быў, аднак, прытомны і, упаўшы на калені, пачаў гаварыць, выцягаючы рукі: — Дзякуй табе, спадару! Міласэрны ты й вялікі.

— Ведай, сабача, — кажа Вініць, — што дараваў я табе дзеля таго Хрыста, якому і я жыццё заўдзячваю.

— Буду служыць Яму і табе, спадару!

— Маўчы і слухай! Устань! Пойдзеш са мною і пакажаш дом, дзе жыве Лігія.

Хілон сарваўся, але ледзь стаў на нагах, збялеў яшчэ горш і адазваўся млеючым голасам: — Доміне, я сапраўды галодны… Пайду, пайду! Але не маю моцы… Загадай мне даць хоць недаедкі з лаханкі твайго сабакі, а тагды пайду!..

Вініць загадаў яму даць есці, залатнік і плашч. Хілон, якога аслабілі розгі й голад, не мог ісці, нат пад’еўшы, хоць жах падымаў яму валасы на

1 Вызвольнік, інтэндант (лац.).

галаве, баяўся бо, каб Вініць не падумаў, што яму не хочацца, ды не загадаў яго нанава аддубасіць.

— Вось мо віно мяне разагрэе, — паўтараў, цапаючы зубамі, — магчыму йсці зараз хоць бы й у Вялікую Грэцыю.

Сілы, пачакаўшы, нейк прыплылі крыху, і тады Вініць з Хілонам выйшлі з хаты. Дарога была далёкая, бо Лінус жыў, як і большасць хрысціян, на Затыбры, недалёка ад дому Мырыям. Хілон урэшце паказаў Вініцію асабнячок, абнесены зазялененым мурам, і сказаў: — Вось тут, спадару.

— Добра, — сказаў Вініць. — Ідзі цяпер адгэтуль, але запамятай, што табе скажу: забудзь пра службу ў мяне; забудзь, дзе жыве Мырыям, Пётр і Глаўк; забудзь таксама пра гэны дом ды пра ўсіх хрысціян. Прыходзь кожны месяц да мяне, вызвольнік Дэмас выплачваціме табе па дзве штукі золата. А калі не перастанеш шпіёніць хрысціян, зноў загадаю цябе адсцёбаць або аддам у рукі прэфекту.

Хілон пакланіўся і прысягнуў: — Забуду!

А як толькі Вініць знік на закруце вуліцы, выцягнуў за ім кулак і крычма гразіў: — На Атэ ды на Фурыі! Не забуду!