Агасфэр (Вечны Жыд)
Шрифт:
— Мэшыях? — кажа Агасфэр. — Вялікі, магутны мэшыях?
І выпростваецца, і здаецца, быццам палілося зь яго нейкае сьвятло й быццам павышэў ён на цэлую галаву й больш над усімі, што былі вакол яго, над Пэрэйрам і альтонскімі жыдамі й над знакамітымі герамі, якія сядзелі вышэй, і над дастойным і вучоным doctor і superintendent тым болей.
— Мэшыях, — кажа ён, — пра якога гаворыцца ў прарокаў, што ён будзе судзіць народы й зробіць так, што мячы ператворацца ў аралы, а дзіды ў сярпы? — І Айцэн ня ведае, што зь ім робіцца, горача ці холадна, і ён глуха маўчыць, а той кажа далей: — Я любіў рабі, і ён мог быць ім. Ён мог быць мэшыяхам, як і кожны, хто створаны паводле вобразу Бога, нясе ў сабе сілу і ўладу, каб стацца збаўцам людзей. І ён цярпеў і вісеў на крыжы й павольна пакутліва памёр. Але хай хто
І нарэшце, убачыўшы жах на тварах знакамітых гераў і шал і разгубленасьць тых з начальстваў і злараднасьць сваіх галаваківальнікаў confratres, гер супэрінтэндэнт схамянаецца й крычыць:
— Годзе, жыдзюга пархаты! А тое, што паўтары тысячы гадоў цябе ганялі па белым сьвеце, гэта за апошнюю вашу збродню, якую вы ўчынілі!
Ён кліча паліцыянта, каб той арыштаваў Агасфэра за зьневажаньне Бога й за абразу Яго мосьці герцага Гаторпскага, які тут за найвышэйшага царкоўнага ўладыку, а таксама за падбухторваньне да бунту. Але паколькі цяпер заварушыліся, засоўгалі плячамі й локцямі й жыды, усчалася вялікая штурхатня: аднаму трэба туды, другому туды, тузаніна за борады, і тут спрэчна, альбо ад залішняга клопату, альбо з тайнага задавальненьня, што нехта тут раптам запрагне навароту да адзінашчасьцедайнай веры, з гэтым, лічы, прапала; і ў агульным гармідары Агасфэр зьнік, як бы яго зямля праглынула, як бы яго й ня было, бо ніхто так і ня згледзеў, каб ён выходзіў празь дзьверы.
Разьдзел дваццаты. У якім Агасфэр парушае нябесны спакой і пярэчыць рабі, што ісьціна не ляжыць у нейкім адным цэнтральным месцы, а відна кожнаму, хто мае вочы, каб бачыць вачыма
Вельмі ціха, ніякага руху.
Сьвятло, у якім ён сядзіць на троне, мяккае, як блакітныя прыцемкі; ён атулены пяшчотнай любоўю Бога, і бляск заміранасьці азарае яго аблічча, калі ён паглядае ўніз, на сьвет, падымаючы руку на дабраславеньне, руку, усё яшчэ з ранай, прабітай цьвіком.
А я падумаў, якім чужым і далёкім ён мне зрабіўся, хоць і выглядае акурат як рэбэ Ёшуа, якога я ведаў, хоць і ўсьміхаецца як той, пакута, якую ён рашыў прыняць на сябе, ужо адбілася на яго ўсьмешцы; ён як лялька ў ляльцы, у якой зноў жа лялька: так тры лялькі ў адной, і ўсё ж — адна.
І наблізіўся я да яго й спытаўся: Рабі, ці ты гэта?
Але ён ані варухнуўся, і позірк яго быў нерухома скіраваны ў далеч, пакуль ён гаварыў: Я Ісус Хрыстос, народжаны Сын Божы, зачаты Духам Сьвятым ад дзевы Марыі й народжаны ёю і адпакутаваў пры Понціі Пілаце, укрыжаваны, памёр і пахаваны, сышоў у царства сьмерці й на трэйці дзень уваскрэс зь мёртвых і ўзьнёсься на неба, дзе й сядзіць праваруч Бога, усемагутнага Бацькі.
І я спытаўся: Рабі, што ты бачыш?
І ён сказаў: Я бачу людзей, якіх я збавіў ад віны іх грахоў праз горкую чару, якую я выпіў.
І я спытаўся: Рабі, а ты бачыш іх ясна?
І вось зацьміўся яго позірк як бы ценем, і рука на дабраславеньні апусьцілася ў яго, і ён сказаў: Яны вельмі малыя, і іх як цэлы мурашнік.
І схіліўся я перад ім і сказаў: Ты пракляў мяне, рабі, асудзіў чакаць цябе там унізе, пакуль ты ня вернешся: таму я вандрую сярод іх, і я як адзін зь іх, і чую, што яны кажуць, і бачу, што яны робяць.
І вось нахіліў ён сваю галаву, і яго плечы панурыліся, і яго рука прыціснулася да раны ад дзіды на баку, быццам яна зноў яму забалела, і ён сказаў: я не хачу гэтага ведаць.
Але я сказаў: Калі мы сустрэліся з табою ў пустыні й ты быў голы й пакінуты, павёў я цябе на высокую гару й паказаў табе царствы сьвету й як у кожным зь
іх панавала беззаконьне, і сказаў я табе, ты павінен узяць гэта пад сваю руку й ніз перавярнуць угору, бо прыйшоў час узьвесьці сапраўднае царства Божае. Але ты прагнаў мяне й сказаў, што тваё царства не ад сьвету гэтага.І зноў на яго твары была гэтая ўсьмешка, пра якую ніхто ня мог бы сказаць, журботлівая яна ці іранічная, і ён адказаў: Ты сказаў.
Але я гаварыў далей: І калі ты шукаў ценю ў маіх дзьвярах, ідучы на Галгофу, з крыжам на плячах, я загаварыў з табою пра меч Божы, які я хацеў падаць табе, каб ты згуртаваў вакол сябе народ Ізраіля і павёў яго на бітву. Але ты зноў прагнаў мяне й сказаў, што хочаш выпіць чару, якую даў табе твой Бацька.
Слухай, сказаў ён, я вісеў на крыжы на пагорку Галгофе ў дзённую сьпёку й разважаў, пакуль яшчэ кроў была ў маім мозгу, і пра тое, што ты мне сказаў; але ня дзеля гэтых мэтаў паслаў мяне Бацька, а каб я адпакутаваў і памёр, каб спраўдзілася слова й прыйшло царства для ўсіх.
І вось устаў я перад ім і спытаўся: І спраўдзілася слова? І прыйшло царства?
Ён маўчаў. І сьвятло, у якім ён сядзеў на троне, перамянілася, і бляск заміранасьці зьнік зь яго аблічча, і ён павярнуў галаву, каб глянуць за сабою, быццам там нехта стаяў і падслухваў.
І зноў спытаўся я: Прыйшло яно, царства?
І вось адкрыў ён вочы свае шырока, як у страху, і ўсклікнуў: Адыдзі ад мяне, сатана!
Але я засьмяяўся і сказаў: Я ня той, з кім ты гаворыш, хоць многае зьвязвае мяне зь Люцыпарам; я іншы анёл, які ведае ісьціну.
Ісьціна, сказаў ён, у Богу.
Як часта, сказаў я, чуў я ўжо гэта. Але ісьціна відна таму, хто хоча бачыць, і таму, хто хоча думаць, яе можна дасьледаваць. А ты сядзіш на сваім троне й ня бачыш, і суцяшае цябе недасьледвальнае.
І вось нарэшце спытаўся ён: Чаго ты хочаш наогул?
І я адказаў: Я хачу, каб ты быў, кім павінен быць.
Калі я даваў маім вучням ад цела майго, сказаў ён, і ад крыві маёй тым, што любілі мяне, ты сядзеў каля мяне, схіліўшы галаву мне на грудзі. Чаго яшчэ магу я даць больш, што ўжо даў, і як больш павінен адпакутаваць, чым ужо адпакутаваў?
Рабі, адказаў я, я хачу, каб ты ўбачыў, што бачыў я ў царстве, якое прыйшло пасьля цябе, каб пачуў, што я там чуў, і зьведаў, што я зьведаў пра яго структуры.
І вось засланіў ён рукамі твар. Пасьля авалодаў сабою і сказаў: Я ўзяў віну грэшных чалавекаў на сябе й гэтая віна адкуплена маёю ахвяраю, але дзе такое сказана, каб я адкупаў сам грэх?
Рабі, сказаў я, недасканаласьць людзей ёсьць адгаворка любой рэвалюцыі, якая не асягнула сваёй мэты. А ты ж патрабаваў: Любеце ворагаў сваіх. І ты ж сам сказаў: Шукайце сьпярша царства Бога й яго справядлівасьці. І ты ж верыў у тое, чаго патрабаваў і што сказаў. Але для сотняў тысяч, якія падушылі адзін аднаго, калі ты прапаведаваў з гары, цяпер іх сотні разоў па сотні тысяч. Яны прагнуць багацьця і жонкі суседа, распусьнічаюць і апіваюцца й жаруць сваіх дзетак, ушчапляюць сабе ў вены атруту й апаганьваюць усё, што ёсьць высакароднага ў чалавеку. І кожны зь іх кожнаму іншаму вораг, яны цікуюць адзін за адным і прадаюць адзін аднаго, замыкаюць адзін аднаго ў лагеры, дзе тыя мруць масамі, альбо ў камеры, дзе яны душаць, б'юць і катуюць адзін аднаго да сьмерці, і ў кожным месцы абвяшчаюць валадары, што ўсё гэта робіцца ў імя любові й дзеля дабра народам. Яны нікчэмняць і зьнішчаюць скарбы зямлі, ператвараюць шчодраплодную зямлю ў пустыню, ваду ў сьмярдзючую жыжку, і многія мусяць пляжыцца дзеля нямногіх і таму паміраюць раней часу. Ніводзін меч, насуперак прадказаньню прарока, ня быў перакаваны на арала, ніводная дзіда не ператварылася ў серп; яны бяруць таемныя сілы сусьвету й робяць зь іх да самага неба грыбы з агню і дыму, у якіх усё жывое робіцца попелам і ценем на сьцяне.
Калі я закончыў, ён сядзеў глуха й не варушыўся, быццам быў вычасаны з дрэва й пафарбаваны; і была вялікая цемра вакол нас, і толькі на ім пакоіўся маленькі праменьчык сьвятла.
Рабі, сказаў я, ты чуў мяне?
І тады быў голас, які прамовіў: Сын чалавечы вернецца, бо ён назначаны Богам судзіць жывых і мёртвых, і ён пашле сваіх весьнікаў-анёлаў, і яны зьбяруць са свайго царства ўсё зло й беззаконьне; і тады будзе лямант і скрыгат зубоў, а праведнікі будуць сьвяціцца, як сонца, перад Госпадам.