Бастан кешкен, кµз кµрген

сйлеу барысында аузынан есіте ойса, нбойы жадырап,

масайрап аласы.

Тіпті кешегі советтік кезеге дейін р ауылда ауыл асаалдары

деген болатын. йелдер арасында да ерекше адыр ттатын аналар

болатын. Ол ауылды азаматтары ол кісілерді сыйлайтын, рескел

іске бармайтын – ялатын, аймыатын. Осындай дептіліктерді

ойлап, армандайсы. азіргі кейбір жастара осыны айтса, ертегі,

аыз сияты креді.

Неге осындай халы сол салт-сана, дет-рып, дстрінде

жре бермей, згеріске шыраан деген ой келеді. Оан да зіше

жауап бергі келеді.

Арысын былай ойанда кні кешеге сиятанатын Шыыс

ханны бліншілігі, ала берді Жоар басыншыларыны ойраны –

«А табан шбырынды, ала кл слама» уаиасы лкен сер еткен.

Бері келе аза халын Ресейге з еркімен осылды деу, 70 жылдан

астам аза халына жргізген ызыл империяны саясаты халыа

оай тиген жо. Таы бір сра иыын тыып, кимелеп тр:

– аза халы алайша бкіл дние жзіне ыдырап, босын

болып

кеткен?

– Дние жзінде азастанны жер аймаындай бір халыты

меншігінде жер жо. Сол жер шін талай айастар болан. Сол

ыдырауды басты бір себебі сол болар. Бір уанатыны – осы

аза жерінен, ата-бабасыны кіндік аны таман жерден анша

ашыта болмасын сондаы азатарды тіліні, дініні, дет-рып,

салт-санасыны саталуы. Осыан орай, айтуа да ялатын осы

аза жерінде трып, осында туып, сіп, тілін, ділін, тіпті кейбіреулері

дінін де керексінбеуі шырасады. Бан бір сзбен ана жауап бару

269

иын, жоарыдаы аза халыны басынан ткен жадайлар дейміз

де, солай деп трып, бір сзге тжырымдаймыз. Ол-рухани трбие.

Ата-бабамыз кптен армандаан арманымыз орындалды-

егеменді ел болды.

“Мы осшыа бір басшы” деген лаатты сзге мн

берейік.“Тарихты халы жасайды” деп те келген кезіміз болды.

Ойлап араса, тарихты жеке кісі де жасайтына ауысан

сияты.Халы сол бір басшыны соынан ереді. Соан сол оам за

да шыарып береді. Жандай шаптар дінімізді де соан ышамдайды.

Алланы айтаны – парыз да, елбасыны айтаны – ужіп,

орындауа тиістісі. Ары дниеге бармай-а, орындамаса, осы

дниеде-а жазаланасы.

ызыл империя лады. Жаа оам – айта ру оамы

орнады. Бл соы оамды да брыны оамдаы басшы

басарады. Саясатты бетіміз шіміркенбестен згерте салды: брын

тапсыз оам ру шін крессек, ендігі масатымыз тек баю-баю.

Саясат басындаылар айта ру оамында бай болып шыа келді,

яни брыны оам ханталапайа айналды, айналуда. олы

жетпеген кедей болып шыа келді. Оны барар жері – базар.

Базарда ндірушілер аз да, керек десе, жо. Алып сатушылар,

алып сатушылар. Затты нары кн санап лаюда. Базарды раны

– «Алдамаса, сата алмайсы!».

«Егемендік» ола тиген кезде, айта руды бастауда,

шаруашылытарды жекелендірмейік, блінбейік деушілер болды,

оан біз лі дайын емеспіз десе, біра есіл-дерті ханталапайлар оан

мн бермейді, зіні ойын іске асырады. айта ру кезеінде

ылыма да ой блу мытылды: ылыми мекемелер де ыдирады,

тотап алды. ылыма да жеке меншік келді: Университеттер

саырау латардай крінген жерден ашылды. Оны сапалы

жаын дріптеуге келе бермес: соны кейбір студенттері тлем

ашасын берсе болды, здері саудада жр. Емтихан кезінде

экзаменін тапсыруда, бір кндері дипломды болып шыа келеді.

Сонымен, «егемендікті» ола алды деп, шіркін, кп уаыт

бауда болан азаымыз, енді кім алай мір срсе, солай дегенді

аидаа айналдырып алды. Демек, ойына не келсе, соны істеуге

ауысуа ыайланды. Ойа келгенді істей беру деген аыла сыя

бермесе керек.

Адамгершілік, рухани трбие деушілер баспасз бетінде ана

крініс береді де ояды. «Ханны айтанын ара да айтады,

араны аузыны дуасы жо» дегендей, жай ана уаыз, тыдаушы

да, іске асырушы да табыла бермейді. Адамгершілік, рухани трбие

деген сзді азын-аула бас осан жерде біре-сара арттар ана

гіме етеді. Оларды олынан келері жо; артайан, ауын сияты

пісіп жетілген, ешкім тимей-а, сабаынан блініп алуда. Соны бірі

осы менмін. Біра ааз бетіне тсіріп арманымды арттаылара

алдырып барамын.

270

– Сонда, сол артты бірі екенсіз, не айтпашысыз? Сізді

ойыыз

не? айтсек рухани трбиені бойа сііреміз?

– Е, осы уаыта дейін айтылып ойандарымыз,

жоалтандарымыз жетерлік. Одан айрылуымыз бір кнде ана

болан емес: р кезе (оам) з саясатын жасап, бойымызды

уландырып та кетті, тіпті анымыза сііріп жібергендері де бар.

– алпына келтіруге 1986 жылыдай жастар ктерілуі керек пе?

– Жо ! Ол егемендік шін крес еді ой. Ендігі мселе – рухани

трбие. Тнімізді жайлаан адам деген ата сыйыспайтын іс-

рекеттерден тазару.

– Оан алай жетуге болар еді дейсіз?

– «Кілді лпын тіл ашады» дей келіп, «Тілмен сойан, ан

шыармай сояды» депті де, былай етіп тілмен сойып та жіберіпті:

«Озатын елді дрысы билейді,

Азатын елді рысы билейді!»

– Елді кім басарып отыр?

– Елді президент, ала берді за шыарушы халы алаулылары

деп жрген парламент мшелері.

Е алдымен, осыан кіл блу керек. Екінші, жастара рухани

трбие беру. Осы рухани трбие беруде ран Крімде

адамгершілікке байланысты айтылан уаыздар да насихатталса.

Ел баскару мселесі – е бастысы. аза халында «Аяз би» деп

аталатын ертегі бар. Бл – халыты арманы. Басаруа олы

жеткенше, йіп-тгіп бар жасылыты халыа жасаймын деп уде

етеді де, сайланып алан со, бірден з мддесіне ыайланып

жргендер аз емес. Тіпті осы бізді азастанда да кездесті: премьер

министрлікке шейін ктеріліп, азір АШ-та бой тасалап жрген жо