Би?иги Аан Дархаммыт

– Хайа, дооор, тоо бу кинигэлэринэн бырааттанны?

– Ээ, атыттар эбит.

– Хайдах атыттар?.. – Дьгр, йдбкк, киитин р крн тааарда.

– Художественнай кинигэлэр буолуо дии санаабытым.

– ы, онтон атыны аахпаккын дуу?

– Соччо ааааччым суох.

– Ноо, тоо?..

– Соччо интэриэиргээччим суох… – эдэр кии, сптт, наар биир халыып хоруйдаан, кэпсэтэр баата суоун биллэрдэ. Раскладушкатыгар тиэрэ тэн, дьиэ рдн одуулаа сытта.

Бологуурап, киитин иигэр киллэрбэтэхтии, саата суох ииэттэн кэбистэ. Брошюралары арааран туунан ууран баран, кинигэлэри ылан эр-биир эргитэ-урбата туппахтаан, чараас хахтарын тас ттнээи ойууларын сирийэ одууласпахтаата: илин саах рднэн кытыаста кыыан саардыы тахсан эрэр кн аннынан уйаара-кэйээрэ биллибэт кх дуол тумарыктыйа нэлэийэр. Ону рднэн аарыма кынаттарын сараадытан хомпоруун хотой ктн иэр клгэ ойууламмыт. Бу аата Хотой Айыы тааралаах былыргы саха ураахай ууун сирэ-уота, дойдута крдрлннээ. «Глубина памяти» кинигэни арыйан аннотациятын аахта: «Вопросы о прародине человечества, происхождении и истории народа саха, предпосылки и проблемы зарождения государственности в Якутии. Эти и другие темы поднимаются в книге Президента Республики Саха (Якутия) Михаила Николаева».

Иккис кинигэ таыгар алмаас таас кстр, Мирнэй куорат тиэмэлэригэр сыыаннаах блх хаартыскалар бэчээттэммиттэр. Ис ттгэр Михаил Николаев мичээрдии олорор мэтириэтэ, «Республика тутулуга суох экономикатын бргтгэ манайгы хардыылар уонна экономика срн салаата – алмаас промышленноа хайдах сайдан иэрин туунан автор бэйэтин крлэрэ» диэн быаарыы суруктаах.

Дьгр президент суруйталаабыт хас да кинигэтин урут ааан турар. Бу кинигэлэртэн ураты «Генетический вектор…», «Страницы жизни народа саха» диэннэри уонна Арктика туунан. Уопсайынан, суруйбута олус элбэх, хас да уонунан кинигэ дииллэр. Аахпыт кинигэлэриттэн сылыктаатаына, кини снньнэн ыччакка, нэр клнээ уонна нуучча дьонугар туаайан суруйар эбит. Дьиинэн олус туалаах, кэскиллээх дьыала. Ону ыччаппыт, бу эдэр кии да аахайбаттык сыыаннаарыттан крдхх, итини ситэ сыаналаабат, интэриэиргээбэт курдук.

– Дооор, эн толору ааты-суолу ким диэиний, тугу лэлиигин? – Бологуурап саа дьукааын диэки срглээбиттии крд.

– Куодайыысап Николай Петрович, журналиспын.

– Ханнык хаыакка?

– Кл прессаа…

– Ээ, аны оннук баар эбит дуу? Былыр бии сахалыы тыллаах икки эрэ хаыаты – «Кыымы» уонна «Эдэр коммуниы» билинэр этибит.

– Ити ханнык кинигэ туунан этэиит? – Бологуурап илиитигэр эргим-ургум тутан арыйталыы олорор кинигэтин крн, Сэмэн Ыстапаанабыс сэргээлээбиттии ыйытта.

– Бастакы президеммит Николаев кинигэлэрэ.

– Ээ, ону этэр эбиккит дуу, элбэх кинигэлээх дииллэр даа, мин эмиэ биирдэрин дааны ааа иликпиин.

– Сыыстарар эбиккин. Срдээх ыраас санаанан, инникини, кэскиллээи ыччакка, республика, Арассыыйа норуоттарыгар анаан суруйар ээ, ону аахайбаппыт.

– Дьиинэн оннук б буоллаа дии, барахсан ырааы т крр кии. Ол гынан баран наар нууччалыы суруллубут буолаан, дьон аанньа аахпат дии саныыбыын.

– Оттон нууччалар аахтыннар диэн нууччалыы суруйан эрдээ дии, – Дьгр, кинигэни арыйталыы олорон, санаа таайтарыылаахтык саарда. – Саха олоун, историятын, быыытын-майгытын олохтоох да, тас дааны нуучча тыллаах омуктар биллиннэр диэн.

– Спк этэиин, пропагандалыыр буоллаа дии.

– Оннук буолбакка, бэл ээ былааска олорор тойотторбут билбэттэр дии, хайдахтаах тыйыс усулуобуйаа олорорбутун, лэлиирбитин.

– Оттоон оннук ээ-э… – Сэмэн Ыстапаанабыс улгумнук сблээрин биллэрэр.

– Кр, бу дьоус кинигээ бииги историябытыгар сыыаннаах с боппуруоска срдээх интэриэинэй быаарыылары биэрэр. Бу мин урут аахпыт кинигэм, билигин ол миэстэлэри булуом, – Дьгр, «Глубина памяти» кинигэттэн наадалаах миэстэлэрин крдн, страницаларын тргэн-тргэнник рдлэринэн крн арыйталаабытынан барда. – Бу Юрий Мочанов диэн археолог учуонай 1982 сыллаахха лнэ уа биэрэгэр, Дьокуускайтан чугас соуруу сытар Дири рэххэ, т былыр, 1,7 млйн сыллааыта, олоро сылдьыбыт дьон туттубут сэптэрин-сэбиргэллэрин булбут. сктн бу булумньулар айыла ооуута буолбатах буоллахтарына уонна сыллара табата бигэргэннэинэ, кии аймах аан бастаан Африкаа скээбитин туунан йдбл трдттэн трэ эргийэригэр тиийэр.

– Ноо, ол аата хайдаах?..

– Ол аата, тымныы, тыйыс айыланы утары туруулаан тыыннаах ордуу усулуобуйатыгар й-санаа, эт-хаан ттнэн уаарыллан, кии аймах аан бастаан хоту дойдуга эрэ скн сп диэн этэр.

– уй-йиэ-э, эмиэ да спк дылы эбит ээ-э.

– Эс, убедительнайа суох, – эдэр киилэрэ кэпсэтиигэ кыттыытын крчктэииттэн саалаата.

– Ноо, тоо оннук саныыгын?

– Мочанов булумньулара да, датировкалааына дааны саарбахтар.

– Кр да, доор, строгай кии буоллу дьэ. Ол эрээри манна дааны эн этэргэр маарынныыр баар эбит, – Дьгр кинигэ биир страницатын балай да ууннук сирийэн крд. – Эмиэрикэ археологтара ити тэриллэри 260 – 370 тыыынча сыллааылар диэн быаарбыттар. Оччотугар дааны лнэ хочотун олох эрдэтээи дьон булбуттар эбит диэн этиллибит.

– Оо, быданнааы кэм эбиит, оччотооута дьон букатын дьиикэй кэмнэрэ буоллааа, – Сэмэн Ыстапаанабыс схптт ааатынна.

Куодайыысап, ээлээхтик клэн мчнээт, бэркиээбит-тии, баын быа илгииннэ.

– Ол Мочанов булумньулара сымыйата-кырдьыга сс дакаастаныан наада. Тоо эрэ ол малларынан тутта сылдьыбыт оччотооу дьон бастарын ууоун баччааа диэри була илик дии.

– Дьээ-э диэ эбитээ, доор.

– Ок-сиэ, дьэ тордуох кии буолан биэрди ээ. Ол гынан баран онту Мочановынан эрэ быаарыллыбат эбит. Атын дакаастабыллар бааллар.

Куодайыысап, сол да ээлээхтик ыманыырын кубулуппакка, сс тугу этэр эбит диирдии, Дьгр диэки хайыста. Киитэ, кинигэтин тттр-таары арыйбахтаталаан, бииртэн биир холобурдары быыта тутан ааан биэрэ-биэрэ, быаара олордо:

– Т былыргы дьону, т да дьиикэй ааардаах буоллаллар, холбоон рнэн сылдьан бултуурга рэммиттэрэ чуолкай. Холбоууттан, сомоолоууттан, судургу да буоллар, итээл крнэрэ скллэр. Тыын ллй буолбут булт срн крнэрэ тайах кыыл, таба оччотооу дьон сгрйэр тааралара буолаллар. Тайах, таба, ээ уобарастара йээннэригэр, гэстэригэр, сиэрдэригэр-туомнарыгар иэр тбэлтэлэрэ нуучча сирин хоту ттгэр эрэ буолбакка, киин, соуруу уобаластарыгар, Украинаа, Польшаа, Араа Европа дойдуларыгар Пиренейскэй тумул арыыга тиийэ олохтоох норуоттарга баар буола сылдьыбыт эбит.

– Аата дьиибэтэ, ону туох дакаастыыр эбитээй? – аны Сэрэх Сэмэн, саарбаалаабыттыы, туоулаан унаарытта.

– Дьэ дакаастабыл дааны баар ахан. Тешик-Таш, Тэгил-Таас диэн буоллаа дуу, хаспахтан неандерталь уол оо баын ууоа кстбт. Тула ттгэр тгрчч хайа бараанын муоа кэккэлэтиллибитинэн сабаалаатахха, бу культ, итээл, сиэр-туом бэлиэтэ буолар диэбиттэр. Элбэх ээ ууоа дьапталаламмыт (тыыынчаа тиийэ) хаспахтар баалларын булбуттар. Былыргы Грецияа эээ аналлаах «комедиа» диэн крдх бырааынньыктары тэрийэллэр эбит. Комедия диэн литература жанра ити тылтан скээбит. Дьиктитэ баар, Большая Медведица диэн Хотугу полушарие блх сулуун Россия хоту ттн нууччалара соторутааа диэри «Лось», «Сохатый» дииллэр эбит. Поляктар Хотугу Сулуу «Лосиха Хэглэн», Малая Медведица блх сулуу «Хэглэн оото», оттон эбэкилэр Большая Медведица сулус блн эмиэ «Хэглэн» диэн ааттыыллара .

– Ити саарбах легендалар, тупсаран тугу баарар кэпсиэххэ сп, – Куодайыысап соччо сэргээбэтэх быыынан уоун уугунан эмиэ ээлээхтик ымах гынна.

– Бээ-бээ, тохтоо, легенда эрэ буолбатах. Таба ойуута скифтэр искусстволарыгар кытта баар, буолаары буолан халлаан ктрдрн ээ ттлэринэн ойууламмыт. Ол аата итээл бэлиэтэ – халлаан табата буолар. Украинаа, нууччалар олорор киин уобаластарыгар таба ойуута прялкаларыгар, соттордоругар, куопсуктарыгар хайа да урууйдардааар хойуутук кстр эбит.

– Муодатыын, доор, дьиинэн ынах-сылгы сгээ сгрйхтэрин спк дылы эбиит.

– Спк этэин, кии эрэ муодаргыан курдук. Ол аата, дьон, бэйэлэрэ да билбэттэринэн, эттэригэр-хааннарыгар иэн хаалбыт йдблнэн, былыргы бгэлэрин гэстэрин хатылыыллар эбит. Дьиктитэ диэн баар, омук-омук бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуга суох халлаан табата итээллээхтэрэ кинилэр художественнай уобарастарыгар кстр.

– Дьээ дьиибэ диэтэии.

– Онон маннык тмг оорор, – Дьгр, истээччилэрэ болойоллорун курдук, смйэтин чочоноппохтуур, – снэн тыыынча, млйннэн сыллар усталарыгар бииги т былыргы бгэлэрбит бииргэ алтыан, буккуан олорбуттар уонна билии йдблнэн «кии аймах уопсай сыаннастарын» скэппиттэр. Дьэ хайдаый?