Би?иги Аан Дархаммыт

Бу быстарык, быымах быылааннардаах тыааыннаах уустук кэмэ олорон ааспыт бгэлэрбит иэдээннэрин быаарар биир срн трт этиэххэ сп. Ол нуучча хааахтара Саха сирин Тыгын тойон Улуу Или, билиинэн государственноы, тэрийэр санаанан араас ньыманы туттан, ол иигэр кнэн дьарыйары, ардыгар н-батаы туттары дааны кэрэйбэккэ, атын улуустары барыларын бииргэ тмэр кэ-кдээ ситэ илик кэмигэр булбуттара буолар. Тус-туунан ыыллан олорор аа уустарын буорах саалаах аыйах да кии оччотооу кэм сиэринэн бэриннэрэрэ уустуга суох дьыала этэ. Оттон Тыгын кэмигэр бэйэ-бэйэлэрин кытта иирсэ, кыргыа олорбут, кыайан тмллэ илик улахан уустар ис иирсээннэрин быаарсалларыгар тттртн хааахтары бэйэлэрин диэки тарда сатыыр тбэлтэлэрэ тахсыталыыр эбит. Ордук борооттор, намнар хааластары кытта атааннаыыларыгар оннук тгэннэр кстллр. Хааахтар ону таба туанан, улахан уустар тойотторун бэйэ-бэйэлэригэр киксииннэрэн, утарыта туруортаан, р туруу крдгэнин, бастаанньалары олохтоохтору бэйэлэрин кмлннэрэн саба баттыыллара. Ол эрээри дьон улаалаах йдхтр, эр срэхтээхтэрэ оччолорго дааны бааллара. Кс, сэп-сэбиргэл ттнэн быдан баыйтарар тээ суох балаыанньатыгар киирсии, ол киирэн ааардастыы кыргыллыы кстн турар алдьархайын йдр дьон тт кдьэ суох хаан тохтуутун бохсор инниттэн дьоннорун-сэргэлэрин л-ст кс илигинэ йдт-тохтото сатаан бэринэргэ ыыран тыл-с эппит, бопсо-хаайса сатаабыт тбэлтэлэрэ дааны баар буоллахтара. Оннук йнэн-санаанан салайтаран йк уонна чэй аймахтарын малдьаардары буойа-бопсо сатаабыт буолуохтаахтар. Эмиэ оннук сыалы тутуан Маары Чуукалыын Индигиир олохтоохторун йдтн тылларыгар киллэрдэхтэрэ. Улахан уустар тойотторо Лгй, Мымах билии кэм кэрдиитин рдттэн кргэ тмслээх утарсыылар кэмнэригэр туора турар, туорайдаар тбэлтэлэрэ танаран биэрии курдук кстбтн иин, оччотооу уустук, халбархай кэмэ сптх быаарыныы быыытынан билиниллиэн сп. Дьиинэн, оччотооуга бу тооостоох политика этэ. Сэп-сэбиргэл кнэн тугу да ситиэр кыах суох кэмигэр ньуолбар сыыаны тутуан, нуучча судаарыстыбатын билинэн, кини рдк салалтатын кмтнэн олохтоох быыыны-майгыны кннрр, омугу арааччылыыр суолу-иии тобулар й-санаа бас-кс дьоо киирбит буолуохтаах. Олох-дьаах ыараан, быыы-майгы уларыйан истэин аайы Лгй курдук дьон тыла-, дьайыыта табыгастааа йднн, сыыйа норуот йгэр-санаатыгар олохсуйан, кэлии клнэ дьон ол сптх суолу тутуан салгыы сайыннарбыттара биллэр. Оннук дьонтон биирдэстэринэн Маары буолар. Кини -сааы ситиэ барбакка, бойобуода былааын билинэн кс-км буолан, бииринэн, нуучча тойотторун, хааахтар харахтарыгар быраыллан, иккиинэн, дьонун-сэргэтин быстах-быымах быыылартан арааччылаан, этэргэ дылы, икки куобаы лрн, Хаалас улууугар биллэр-кстр бас-кс киилэрэ буолар.

1669 сыллаахха улахан уустар баылыктарын тэрээининэн дьааах тлччлэр ааттарыттан 110 кии илии баттааыннаах Алексей Михайлович ыраахтааы аатыгар крд сурук ыыталлар. Онно киис быста эстибитинэн сибээстээн, дьааах тлбрэ олус ыараабытын этэн тураннар, сахалар киниэхэ бэйэлэрэ тиийэн крсэллэригэр, быаарсалларыгар кл крдн суруйаллар. Бу саха олоун оостуутугар, омугу эстииттэн-быстыыттан быыыыр суолу тобулууга саамай сптх быаарыныы этэ. Ыраахтааы ыйааа суох Саха сиригэр хайдах дааны тптээх олоу трттр кыах, суут-сокуон суоа. Сурукка илии баттаабыттар ортолоругар Маары эмиэ баара.

Крдлэрэ син таах хаалбатаа. 1676 сыллаахха ыраахтааы ыйааын быыытынан Маары, Нам тойоно Нохто Ньыыкын, Мээттэн Тирэх рскээйэп буоланнар от ыйыгар Москваа айаннаан, ол сыл кыыныгар тиийэллэр. Ахсынньы 25 кнгэр кинилэри ыраахтааы Федор Алексеевич крср. Сахалар ыраахтааыттан, бастатан туран, саамай ыарыылаах боппуруостарын – бойобуодалар уонна дьаааы хомуйааччы хааахтар нэ-тэиинэ суох барыыларын бопсор дьаалы ыларыгар, лрттэн ураты кыра дьыаланы (биэс солкуобайга диэри) быаарыыны олохтоох тойотторго бэйэлэригэр биэрэллэригэр крдллр. Иккиинэн, дьаааы хомуйааччы дьон ахсааныгар уус баылыктарын кытта киллэрэргэ уонна тойоттору дьааах тлбрттэн босхолууру модьуйсаллар. Ыраахтааы, дьааах тлбрттэн ураты, икки туруорсууларын ылынар. Онон, билиинэн эттэххэ, гражданскай дьыала суутун сахалар тойотторо бэйэлэрэ крр бырааптаммыттара. Ону таынан дьааах хомуйааччы ахсаана саха тойотторун суотугар хааахтар ттлэриттэн аччыыр. Бу оччолорго улахан ситиии, нэ-тэиинэ суох халабыртан арыый быыаныы этэ.

1680 сыллаахха Маары Москваа Бороонтон Чуука Хапчыынабы уонна Мээттэн Чугуун Бодоойобу илдьэ иккиин тиийэр. Бу сырыыга кини ыраахтааыттан кинээс сололоох тннр, онон сахалартан манайгынан кинээс солотун ылар. Аан манай судаарыстыба интэриээ диэн йдбл скр уонна онон сиэттэрэн хардарыта йд (компромисс), бииргэ лэлээин трттэрэ тстэнэллэр. стн туох да кэскилэ суох кыргыллан эстэн хаалар дьылаттан быыаныыга Маары таба суолу тобулан норуотугар улахан н оорбута.

1768 сыл алтынньы 17 кннээи императрица Екатерина II анал ыйааынан Маары хос сиэнэ Соппуруон Сыраанап Россия империятын саа сокуоннарын тмэин оорор биэс сстэн тахса киилээх хамыыыйатын чилиэнинэн бигэргэммитэ. Бу улахан суолталаах солону кини бэрт гс мээйи, бобууну-хаарчаы бэйэтин кыаынан, хорсун санаатынан туораан ситиспитэ. Соппуруон Сыраанап саха улуустарын аатыттан аыс суол боппуруоу туруорсубута:

1. 1768 сыллаахха Дьокуускайдааы бойобуода кэнсэлээрийэтэ дьааах хомуурун таынан сокуоннайа суох олохтообут эбии хомуурун кэлэр сыл тлбргэр тэрэргэ;

2. Сахалар дьаааы, анал хомуйар дьон кэйиилэринэн буолбакка, бэйэлэрэ кл ттлэринэн тлннэрин олохтуурга;

3. Сахалар нууччалыы билбэттэрин уонна нуучча тылбаасчыттара анал билиитэ суохтарын учуоттаан, сахалары, ыар буруйтан уратыга, бойобуода кэнсэлээрийэтэ сууттуурун тохтоторго;

4. Саха тойотторугар лэлэрин иин србэ сыллааыта тохтотуллубут хамнас тлбрн хат олохтуурга;

5. Сахалар Россия киин куораттарыгар айаннарын бэйэлэрэ уйунан мккрдээх боппуруостары тиийэн быаарсалларыгар кл биэрэргэ;

6. Урукку сокуонунан, дьааах тлр дьоо атын тлбр сономмотун быыытынан, дьону таыы эбээинэин атын ханнык баарар лэнэн солбуйарга;

7. Иркутскай уонна Охотскай трактарын 41 дьаамнарын тутууттан сахалары босхолуурга. Ол кыаллыбат буоллаына, онно лэлиир дьону дьааах тлбрттэн босхолуурга;

8. Быыбарынан талыллыбыт улуус тойотторун уонна ыстаарыалары дьааах тлбрттэн босхолуурга.

Алта манайгы пууну империя салалтата сптнэн ааан ылыммыта. Бу эмиэ биир улахан ситиии этэ. Тыааыннаах кэмнэргэ норуот ортотуттан бас-кс дьону кэм-кэрдии бэйэтэ тааарар. Ол дьон соруктарын т ситииилээхтик толороллоро кинилэр тус бэйэлэриттэн тутулуктаах.

Соппуруон Сыраанап кэнниттэн србэ сыл буолан баран Бороон улууун тойоно Сээн Ардьакыап Санкт-Петербург куоракка тиийэн, икки сылы быа ктэн, Екатерина II кытта крсн, бэйэтэ суруйбут анал «Сахалар тустарынан былаанын» дьлгэ туруорар. Бу былаан тоус пууннааыттан икки манайгытыгар сахалар урукку уонна билии олохторо кэпсэнэр. Сэттэтэ – сахалар олохторун хайдах гынан тупсарыахха сбн туунан крлэр:

1. Быыбарынан талыллар уобалас кулубатын дуоунаын олохтооун. Киэ сиринэн таранан олорор аа уустарын кыалаларын, туруорсууларын, иирсээннэрин быаарыыга олохтоох омуктан баылык баара табыгастаах буолара боломтоо ылыллыахтаах.

2. Сахалыы суобас суутун олохтооун. Дьллээччилэ-ринэн уобалас баылыга уонна сууттаар дьон улуустарын тойоно, кинэээ буолуохтаахтар. Кинилэр дьыаланы, сокуонунан буолбакка, омук гэигэр, абыычайыгар олоуран крллр ирдэниллиэхтээх.

3. Сахаларга рс устун оочолору соуу сэнэбиллээх ыар лэтэ сононор. Ону сыылкаа ыытыллар хаайыылаахтарга сктэриллиэхтээх.

4. Иркутскайга диэри почта трагын тутууну нуучча земствотын исправниктара уонна Саха уобалаын кулубата кыттыан салайыахтаахтар. Ардьакыап саныырынан, дьаамнары Арассыыйа сыылынайдара уонна с уоруутугар тбэспит сахалар крхтээхтэрэ, таарыччы нууччалартан сир ооуутугар рэниэхтээхтэрэ. Кинилэр дьааахтарын тлбрн хантан трттээхтэринэн аа уустара тлхтээхтэр.

5. Исправниктарынан уонна суут сэтээтэллэринэн ананар дьон Саха сирин, дьонун-сэргэтин, омук гэин, сиэрин-туомун, тылын-н туунан кэм туох эмэ йдбллээх буолуохтаахтарын ситиии.

6. Сахаларга анаан рэх тэрилтэлэрин аары кллээин.

7. Саха дьонугар сири чааынай бас билиигэ биэрии. Дьон тыаны солоон оостубут сирдэрин бэйэлэригэр букатыннаахтык сыыарары дьаайыы.

Сээн Ардьакыап туруорсубут «Былаанын» срн ис хоооно, сахалар государственнай былааска суудайыыларын курдук сыаналанан, йбл ылбатаа. Ол эрээри бэйэлэрин кэмнэригэр саха йдхтр Соппуруон Сыраанап, лксй (Сээн) Ардьакыап сыралара таах хаалбатаа, кн-дьыл ааан истэин аайы кинилэр туруорсуулара сыыйа олоххо киирэн испиттэрэ.

1. Сахалар дьаам срдтттэн босхолонон, трактар устун таааы таыы бэдэрээтин баылаан барбыттара.

2. Тыаны солоон сир оостуммут дьоо солооуннарын 40 сыл устата бас билэллэригэр дьаал тахсыбыта.

3. рэхтээх сахалар баар буолбуттара. Холобур, бэйэтин йнэн-дьоурунан улуус кулубатыгар тиийэ ммт Ньукулай Ырыкыныап суруксут, уобалас начаалынньыгар уулуччу суолталаах дьыалаларга чиновнигынан лэлии сылдьыбыт сахалыы тыллаах А. Я. Убаарабыскай.

4. Нуучча чиновниктарын ортотугар сахалыы саарар, саха олоун-дьааын билэр дьон баар буолуталаабыттара. Этнографтар бэлиэтээиннэринэн, XIX йэ бтэигин диэки нуучча нэилиэнньэтин иигэр саха тыла олус киэник тарана сылдьыбыт эбит. Оттон билигин, тттртн, бэйэбит нууччатымсыйан хааллыбыт.