Би?иги Аан Дархаммыт

Дьгр, дьоно тугу этэллэрин кэтээн, иккиэннэрин диэки хардарыта крбхтт. Балай да саа суох буолла. Куодайыысап, истибэтэх курдук, дьиэ рдн одуулаан мэндээриччи крн сыппахтаат, аахайбатахтыы хардарда:

– Кии скээинин теориятыгар ити туох сыыаннаах ?

– Дьэ сыыаннаах, доор. Ол аата, муус йэ кэмигэр дьон хотуттан соуруу диэки сыарыйан испиттэрэ дакаастанар. Оттон уруккуттан биллэр теория быыытынан, кии аймах сылаас сиргэ Африкаа скээн баран, онтон Сир шарын бары ттгэр тараммытын туунан этии манна сп тбэспэтэ кстр.

– Ноо, ол тугунан сп тбэспэтиий? – аны Сэрэх Сэмэн тутуардыы унаарытта.

– Тугунан диэтэххэ, Хотугу полушариеа Африкаттан трттээх кии сылдьыбытын туоулуур туох да суол-иис баччааа диэри кст илик. Этэргэ дылы, соурууу кии сыта да суох эбит бииги дойдубутугар.

– Кырдьыга даа, туох кыалаттан сылаас дойду киитэ хоту талаыа-ай? Арааа, ити сп этии быыылаах.

– Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс, сптх тмг оорду. Аны саамай интэриэинэйэ диэн баар, ити таба, тайах культа, итиниэхэ маарынныыр итээл, сиэр-туом, гэс диэн бииэхэ, сахаларга, хаан да баар буола сылдьыбатах эбит. Ол туунан ханнык дааны йээммитигэр, олохобутугар, былыргы сээннэрбитигэр ахтыллыбат.

– Кырдьыык даа оннук баара ииллибэт ээ-э.

– Онон буоллаына, оччолорго бииги бу дойдуга суохпут дакаастанан тахсар, бииги бгэлэрбит ол кэмэ соуруу олорбуттар. Ити Михаил Ефимович иккис ктр боппуруоа.

– Хантан кэлбиппит билигин дааны чуолкайдана илиик буолбаат?

– Манна хас да араас варианы, гс учуонайдар этиилэрин ырытар. Олортон, мин саныахпар, олох т былыргы биис уустарыттан трттээхпит итээтиилээх соус курдук. Генетиканы чинчийиинэн дьарыктанар сорох ааптардар этэллэринэн, сахалар геннэрэ европеоидтарга киирсэр курдук, трттэрбит арийдар буолалларын сабаалыыллар эбит. Нууччалар, индиецтэр, сахалар хааннарын састааба маарыннаар рттээхтэрэ бэлиэтэммит.

– Кр да, доор, дьиктии да буолар эбиит. Дьээ буолуо-буолуо, тыыынчанан сыллар анараа ттлэригэр араас буолуон сп буоллааа.

– Буот, Сэмэн Ыстапаанабыс итээйдэ, оттон эн, дооор, хайасты? – Дьгр эдэр дьукааын тургутардыы тэн-анньан крд.

Киитэ, сблээбэтэхтии, саата суох иэдэс биэрэн н хайыан сытта. Дьгр кинигэтин салгыы арыйбахтаата.

– Аны кинигэбит с боппуруоа государственность скээинин туунан. Манна нуучча хааахтара Саха сирин хаааыттан билэн-крн кэлбиттэриттэн сааланар.

– Ээ, ол судаарыстыбаннас туунан ханна эрэ аахпытыым, итиннэ мин биири с саныырдаахпын. Ити Маары диэн Бдьк уола Тыгын сиэнэ буоллааа дии. Кр, бу киии аатын, ээтин хааахтар лрбттэрин стйэн иэстээр эбэтэр кп тгэх тэр майгыны тутуспакка кинилэри кытта йдн, биир тылы булсан сс икки тгл соуруу ыраахтааыны тиийэн крсбтээ баар ээ, кии сатаан санаабат, – Сэмэн Ыстапаанабыс баын быа илгистэн чыпчырыммахтаан ылла, – ити, сэрэйдэххэ, мыыдарастан тахсан эрдэээ дии.

– Спк этэиэн, кини эрэ буолуо дуо? Соппуруон Сыраанабы, Сээн Ардьакыабы хайдахтаах дьонуй? Иккиэн Кэтириинэ Торуойу крсн, норуоттарын туун хайдах туруорса сатаабыттарай?

– Оттоон этэбин ээ-э, кии ср диэн, Сибииргэ атын ханнык да омуктан итинниик баран туруорсубуттара суох ээ, бадааа.

– Ээ, бу Илин Сибииргэ, бука, суох буолуо. Ити аата, бииги былыр судаарыстыбалаахпыт, ньуолбар, дипломатияны, улаалаах, оуруктаах кэпсэтииини сатыыр улахан омуктан трттээхпит туоута буолар.

– Оттоон оннугар тахсар ээ-э.

Дьгр илиитин крэс гыннаран чаытын крбтэ, трд эрэ саардыы ааан эрэрэ.

– Оо, уусуа диэри бириэмэ билигин дааны баар эбит. Дьэ оччоо иккис кинигэбитин кр, атын тугу гыныахпытый?

– Ээ-э, сытыахтааар син да этээ.

– Бу кинигээ республика кл экономикалаах буолуутун туруулаыы, АЛРОСА сабыылаах компания хайдах тэриллибитин туунан кэпсэнэр. Онон урут истибит, билэр боппуруоспут буоллаа, – Дьгр кинигэ сорох илиистэрэ хонон лбээй биир чмх угулла сылдьалларын араартаан, страницаларынан крн сааылаата. – Хаарыан чгэй халы кумааыны, килбэчийэн тэн лааа бэрдин кр этэ, куааннык килиэйдээбиттэр, илиистэрэ хонон хаалбыттар дии.

– Оттоон страницалара барыта бааллаар инии. Туох буо-луой, бииэхэ ис хоооно буоллааа, – Сэмэн Ыстапаанабыс кинигэ алдьаммытын улахаа уурбаттык хардарда.

– Дьэ буоллаа, сблээн ылынан иэр буоллахпыт… Манна 1991 сыллаахха Ельциэ ыытыллыбыт телеграмма баар эбит ээ, ааабын дуо?

– Дьээ, истиэххэ эрээ, – оонньоро чрбн тстэ.

р саата суох сыппыт Куодайыысап эмиэ сэргээн, истэрдии бэттэх хайыста. Дьгр, кмэйин оостордуу кхсн этиппэхтээт, Саха сирэ алмааы уонна км ССРС Гохраныгар ыытарын тохтоторун туунан телеграмма ис хооонун добдугураччы аахпытынан барда.

– Ок-сиэ, доор, дьэ хорсуун да быаарыныы эбиит. Барахсан абыраабыта ээ, онтон атын дьээ эстэрдээх этибиит, – Сэмэн Ыстапаанабыс сн эмиэ чыпчырыммахтаан ылла.

Арай Куодайыысап соччо сэээрбэтэхтик тыл ыыгынна:

– Дьиинэн, итинник дьайыы Сэбиэскэй Сойуус Конституциятын куруубайдык кэии буоллаа.

– Бу да кии тылын, дооор, оччолорго Сойууу хаа эрэ хаалбыт, тыын харыыга, тутуу былдьаыы кэмэ буоллаа дии.

– Оннук буолбаккаа, кр-, кини оннугар урукку тойон олорбута буоллаар, Конституцияны тутуспута аатыраан хоргуталыыр этээ.

– Чахчыта буоллаа, крбт да, сэрэйбит да биир. Дьэ л тптр тгээр тббт оройунан куугунуур кутталга киириэ этибит. Севернэй завоз диэммит букатын кэлиэ суоа этэ, оччоо бары таракаан курдук тоордоох этибит.

– Этимэ дааныы, онноооор Приморье, Камчаткаа, Магадаан, бэл кинилэр бэйэлээхтээр, кыс ортото тоон-хатан, тэлэбиисэргэ айдаан бт буолбута дии, – Сэмэн Ыстапаанабыс эдэр дьукааын диэки сиилээбиттии крбхтт. – Таырдьаа кстэнэллэрин умуннуу дуо? Ыксаан тимир суолу туора сытан пуойастары харгыстыыр этилээр дии.

Дьгр, лээннээин санаатын салгыырдыы, кбдьрэ тстэ:

– Дьэ оччолорго этэ дии, бииги сылаас дьиээ олорон, куоталаа-куоталаа, киибитин эн чобуоххаарбытыттан соло булбат кэммит.

– Оттоон тот да мунаах, аас да алдьархайдаах диэн баар дии. Бииги тоттохпутунаа тугу даа хоуруубутугар хоннорбот буолааччыбыт. Оол кэриэтээ, алдьархайга тбэстэхпитинээ, мыык да диэччибиит суо-ох. Оннуук дуо, доор? – Сэмэн Ыстапаанабыс эдэр кии диэки сорунуулаахтык эргилиннэ. – Арбыы, ол суруксуттуулларыын саанаа эн ааты эмиэ ииллэргээ дылы этэ дуу, алааатыым дуу?

– Баар да буоллаына, ону хайаары гынаын? – Куодайыысап с-саа буолан утары мордьойдо.

– Кээс да, доор, оттон чуолкайдааары ыйыттаыым дии-и. Киинии мээнээ хпээт баайыы, сэтэ-сэлээнэ кэлин бэйэээр тннр дииллээр, – Сэмэн Ыстапаанабыс сбэлиирдии унаарытта.