Би?иги Аан Дархаммыт

1898 сыллаахха В.Никифоров клээининэн ааар библиотека, онтон сыл буолаат тыа хааайыстыбатын уопсастыбата тэриллэр. Соруга диэн рэхтээин уонна сахалыы сир лэтигэр туттуллар сэбинэн-сэбиргэлинэн хааччыйыы, агрономия трттэригэр рэтии. Бу уопсастыба уонча сыл устата улахан кдьстээхтик лэлээбитэ.

В. В. Никифоров 1905–1907 сылларга, рблссйэ кэмигэр, ордук тахсыылаахтык лэлээбитэ. Сибииргэ бэйэни салайыныы туунан дьаал тахсыбытыгар кмлччлэринээн бэйэлэрэ Саха сиригэр земствоны киллэрии бырайыагын оорбуттара. Онно сири барытын сахалар бас билиилэригэр биэрэри уонна Дуумаа сахаттан бэрэстэбиитэл баар буоларын модьуйсууну губернатор олох сблээбэтээ. 1905 сыллаахха алтынньыга ыраахтааы норуокка сымнатыы оорорго кэллибитэ. Нэилиэнньээ гражданскай кл трттэрин олохтуур аатырбыт-сураырбыт Манифеа тахсыбыта. Кии кмчлэммэт, саныыр санаатын кл этэр-тыынар, араас мунньахтар, сойуустар тэриллиилэрэ хааччахтаммат буолбута. Оруобуна бу кэмэ земство боппуруостарыгар бары улуустартан мустубут бэрэстэбиитэллэр мунньахтара буолбута.

В.Никифоров салайар тыа хааайыстыбатын уопсастыбата атын уопсастыбалары кытта бииргэ тэрээин мунньаы (учредительное собрание) ыырыы туунан модьуйсубуттара. Еврейдэр, инородецтар, иновердар тустарынан сэнэбиллээх, баттыгастаах сокуоннары суох оорорго туруорсубуттара. Дьокуускай ол кннэргэ, быыты тоо аспыт халаан уутун курдук, р оргуйан олороро. Араас миитиннэр, собостуопкалар, учууталлар, атыыыттар, рэнээччилэр, оспуоччуктар, бирикээсчиктэр сойуустара рт-рдгэр тэриллибиттэрэ. Сыылынайдар уонна кинилэри йбт Василий Никифоров баылыктаах сахалар куорат Дууматын ыларга холонон крбттэрэ табыллыбатаа.

Сахалар сойуустара рэллибитин кэннэ В.Никифоров хаайылла сытан Манчаары туунан пьеса суруйар. Норуот геройунан срээр-быарыгар мунньуллубут туох баар кыыытын-абатын, сойууа ыыллыбытын, доотторо-атастара тэн биэрбиттэрин, былааы утары туруулаыыга соотох хаалбытын суланан-сухаран этитэр. Пьеса былаын тухары норуот туугар охсууу идеятынан р кр тээ дьон-сэргэ биир санааа кыайан тмллбэтиттэн хомойуу, хоргутуу кстээхтик бэриллэр. Бастаан утаа самодеятельнай курууоктарга пьеса сахалыы оонньонорун цензура кллээбэтээ. Ол иин Пекарскай кмтнэн айымньы кырыытын-кылаанын нарылыы тэн баран нууччалыы тылынан эрэ оонньоноро кллэммитэ. Саха крччлэригэр балай да р кэм ааспытын кэннэ кллэнэн, улахан сн, биирэбили ылбыта.

В.Никифоров кэлин публицистиканан хото дьарыктанар, олохтоох хаыаттарга ыстатыйалара, суруйуулара ситимин быспакка тахсаллар, бэйэтэ сурунаал тэрийэн таааттарар. Дьокуускайдааы географическай уопсастыба салаатын лэтигэр кыттар, Кыыл Кириэскэ б сиэртибэлээини клээччи быыытынан ылсан лэлиир.

1917 сыллаахха олунньутааы рблссйэ кэмигэр былаас Дьокуускайга Г.Д.Петровскай баылыктаах сыылынайдар илиилэригэр киирбитэ. Кулун тутар саатыгар куоракка В.Никифоров бэрэссэдээтэллээх сахалар мунньахтара буолбута. Мунньах кыттыылаахтара ыраахтааы ууллубутунан ээрдэлээн Петроградка телеграмма ыыппыттара.

Саха интеллигенциятын гс тт олунньутааы рблссйэни рэ-кт, элбэи эрэнэ крсбт буоллахтарына, ктбрдээи сабыытыйаларга сыыаннара араас этэ. 1917 сыл от ыйын ортотугар Саха сирин рднэн земство, ол аата бэйэни салайыныы былааа, киирбитэ. ктп рблссйэтэ В.Никифоровы уонна кини биир санаалаахтарын уйулаларын хамнаппыта. Сэтинньигэ уопсастыбаа Куттал суох буолуутун кэмитиэтин, куораттааы Дуума, байыаннайдар уонна бааынайдар депутаттарын Сэбиэтин, В.Никифоров баылыктаах Саха национальнай кэмитиэтин холбоуктаах мунньахтара ыытыллыбыта. Тмслээх мунньахха Сэбиэскэй Арассыыйа лэлээн иитиллээччилэрин бырабыыталыстыбатын билиммэт туунан уураах ылыммыттара. Социалистическай рблссйэни ылыммат, олунньутааы рблссйэни кмскр кэмитиэт тэриллэр. Бассабыыктар салайааччыларын Олейниковы, Эренбуру, Андреевиы, саха хара лэиттэрин сойууун бэрэссэдээтэлин М.К.Аммосовы тутан хаайталыыллар.

Кэлин ыытыллыбыт олохтоох бэйэни салайыныы мунньахтарыгар бассабыыктары, Сэбиэт былааын норуот йбт кстбтэ. Маннык быыыга-майгыга, 1918 сыллаахха тохсунньу 20 кнгэр, Саха уобалаынааы земство мунньаа лэтин саалаабыта. Мунньахха баылыыр-клр оруолу федералистар ылбыттара. В.Никифоров земство салалтатын бэрэссэдээтэлинэн талыллар, ол эбэтэр Саха сирин ситэриилээх былааын салайааччытынан буолбута. Кини бассабыыктар былааы кииннээиннэрин дьлгэ туруорарга эппитэ. Петроград Саха уобалаын салайыыга орооорун утарбыта. Саха сиригэр уобаластааы земство уонна национальнай кэмитиэт бэрэстэбиитэллэрин холбоуктаах былаастара салайыахтааа.

Олунньу 5 кнттэн В.Никифоров уобаластааы земство салалтатын бэрэссэдээтэлин дуоунаыгар киирэн лэлээбитинэн барбыта. Толору сыл ааара буолбакка, от ыйыгар, Саха сиригэр сэбиэскэй былаас соурууттан кэлбит этэрээт саатын-сэбин кнэн олохтоммута. Земство, бэйэни салайыныы идеята самнарыллыбыта, ол эрээри оччотооу й-санаа мккрэ бг бииги кэммитигэр олоххо киирбитэ.

В.Никифоров политическай олохтон туоратыллыбыта. 1922 сыллаахха Бурятияа лэлиир, н сылыгар Саха республикатын салалтатын крдтнэн Москваа кыраай ситииилэрин быыстапкатын тэрийэн ыытар. Ол кэнниттэн ССРС салалтатын иинээи Саха бэрэстэбиитэлистибэтигэр лэлиир. 1925–1926 сылларга М.К.Аммосов клээининэн тэриллэн Саха сиригэр лэлээбит ССРС НА хамыыыйатыгар киирсэн, демография боппуруоун чинчийиигэ лэлиир. Эиилигэр промысловай кооперация программатын оорууга лэлии сылдьан тутуллан хаайыллыбыта. ОГПУ эрдэттэн буруйдааыныгар тбээн, хаайыы балыыатын куойкатыгар лбтэ. Хайдахтаах курдук улахан йдх, уараабат эрчимнээх тэрийээччи, тлннх патриот кии олорон, лэлээн-хамнаан ааспытын норуотугар билиннэрбэккэ умуннаран сылдьыбыттарын кии билигин бэркиии эрэ саныыр. Олох уларыйбатаа, й-санаа ууктубатаа буоллар, сс т р умнууга сылдьыа биллибэт этэ.

Гавриил Васильевич Ксенофонтов 1888 сыллаахха трбтэ. Кини В. В.Никифоровтан 22 сыл балыс этэ. Трппттэрэ, улахан уоллара Гавриилтан ураты, сс биэс уоллаахтара, с кыыстаахтара. Тыа начаалынай оскуолатын кэнниттэн Дьокуускайдааы реальнай училищены бтэрбитэ. Онтон Томскайдааы университет юридическай факультетыгар, Иркутскайдааы университекка рэммитэ. Томскайдааы университеты бтэрэн баран, 1912–1917 сылларга Дьокуускай адвокатуратыгар лэлиир. Оччотооу дьон йгэр-санаатыгар иэн хаалбытынан, кини суут дьыалатын олус йдхтк, эппиэтинэстээхтик ыытар эбит. Дьоо т санаатынан, уус тыллаах араатарынан биллэрэ.

Манайгы аан дойду сэриитэ сааланыаыттан общественнай уонна политическай лэнэн дьарыктанан барар. Сахалары аармыйаа хомууру тохтотторбут тлэээ биллэр. Сэриигэ бааырбыттарга уонна лбттээхтэр дьиэ кэргэттэригэр сиэртибэ хомуйуутун хампаанньата сааламмытыгар Г.Ксенофонтов Россия Кыыл Кириэс уопсастыбатын Дьокуускайдааы салаатын салайбыта. Оттон ол уопсастыба олохтоох омуктарын салаатын В.Никифоров салайара. Онон кырдьаастаах эдэр икки политик, бу кэмэ крсн, бэйэ-бэйэлэрин йдн, биир идейнэй йг-санааа кэлбиттэрэ чуолкай.

Олунньутааы рблссйэ саха интеллигенциятын инники кэ трйэн тааарыыта – олох ирдэбилэ. Саха рэхтээхтэрэ олус аыйах буоланнар хас биирдиилэригэр элбэх эбээинэс сктэриллибитэ.

Г. В.Ксенофонтов, Саха сиринээи уопсастыбаа куттал

суох буолуутун кэмитиэтин чилиэнэ, Дьокуускайдааы уокурук суутун хамыаара, олохтоох бааынайдар хамыыыйаларын салайан, саха омук култууратын тилиннэрии программатын оорор. 1917 сыллаахха кулун тутарга саха уонна нуучча бааынайдарын холбоуктаах съезтэрэ ыытыллар. Манна «Кл» диэн саха интеллигенциятын тмэр федералистар холбоуктара тэриллэр. Бу холбоукка 400-тэн тахса саха басты интэлигиэнэ киирбитэ. Г.Ксенофонтов «Кл» холбоук салалтатын чилиэнинэн буолбута. Программаларын срн ис хоооно, сыала-соруга: омуктар бэйэлэрин дьаанар, судаарыстыбаннастаах, бас билиилээх буолар бырааптарын билинэр, араас национальностар холбоуктаах государстволарын федерацията. Федералистар Сибиир киэ, толору бырааптаах, Сибиир Дууматынан салаллар туунан автономия буоларын модьуйсаллара. Г.Ксенофонтов Бтн Сибиир уонна Саха сирин икки ардыларыгар былааы тыырсыы лэтигэр этиилэри киллэриигэ кхтх кыттыыны ылар. Федералистар Бтн Россиятааы Учредительнай мунньах ыырылларыгар эрэллэрин стэрбэттэр. Онно депутакка кандидатынан Г.Ксенофонтовы аныыллар. Ону таынан кини 1917 сыл иккис ааарыгар куорат Дууматын салайар. Бу кэмэ, бассабыыктар Саха сириттэн барбыттарын кэннэ, федералистар уонна эсердэр крбттэрэ. ктп рблссйэтин Г.Ксенофонтов эмиэ, В.Никифоров курдук, судаарыстыбаннай переворот быыытынан сыаналаабыта.

1917 сыллаахха ахсынньыга Томскайга суал ыырыылаах Бтн Сибиирдээи съезд аыллан ктп рблссйэтигэр эмиэ млтх сыанабылы биэрбитэ. Бу съезкэ Саха сириттэн кыттыахтаах Г.Ксенофонтов, Бтн Россиятааы Учредительнай мунньахха депутат мандатын иин киирсэ сылдьар кэмэ буолан, сылдьыбатаа. Ол оннугар быыбарга кыайан, мандат ылар чиэскэ тиксибитэ. 1918 сыллаахха тохсунньуга съезд быаарыытынан Сибиири Сэбиэскэй Россияттан тутулуга суоунан билиниэхтээх Сибиирдээи парламент ыырыллыахтаах этэ. Ону баара тохсунньу 26 кнгэр ыырыллыбыт Араа Сибиирдээи Сэбиэттэр съезтэрэ бэйэтин дьаалынан Сибиир Дууматын ыан кэбиспитэ. Дьону хаайталааын сааламмыта. Г.Ксенофонтов, Владивостогунан эргийэн, Сахатын сирин сайын эрэ булбута. Бу кэмэ Омскайга Сибиирдээи быстах салалта тэриллибитэ. Бу салалта Сибиирдээи Дуума ыытар лэтин-хамнаын сблээбэт этэ. Бассабыыктар кыр стхтр Колчак Сибиир Россияттан арахсарын, автономия буоларын быаччы утарар этэ. Инньэ гынан бассабыыктары утары эрээри, кинилэри кытта биир сыаллаах курдук буолан тахсыбыта. Оттон федералистар буоллаына Сибиир автономията Саха сиригэр национальнай- территориальнай автономия скргэр инники хардыыга тирэх буолуохтаах диэн эрэнэ саныыр этилэр. Бассабыыктар уонна Колчак национальнай-территориальнай боппуруоска биир санаалаахтарын, кинилэр Сибиир Россияттан арахсарын хаан да йхтэрэ суоун Г.Ксенофонтов йдбтэ уонна, уобаластарынан хайдыыы хаан да тахсыа суоун билэн, политикаттан букатыннаахтык арахсыбыта. Баар, ол чгэйгэ буолуон сп, тоо диэтэххэ, тмгэр «Ураахай сахалар» курдук наукаа дьоуннаахай историческай пааматынньык айыллыбыта. Хомойуох иин, лэ иккис тома сурулла сырыттаына, 1938 сыллаахха саас тутуллан репрессияламмыта.