Би?иги Аан Дархаммыт

Саха манайгы интеллигенциятын биир тутаах тулааынынан сахалыы уус-уран тыл аата, блк А.Е.Кулаковскай-ксклээх лксй буоллаа. Кини 1877 сыллаахха трбтэ, 1926 сыллаахха тюркологтар манайгы съезтэригэр Бакуга айаннаан иэн аара Москваа лбтэ. ксклээх лксй ол-бу партияа, хамсааыа кыттыбакка эрэ, быыыны-майгыны тэйиччиттэн крн олорон сэрэтэр, сбэ-ама тылын ктчч ыллам ырыаыт, сээркээн сээнньит быыытынан норуотугар киэник биллибитэ.

1912 сыллаахха Россияа Романовтар династияларын 300 сылын бэлиэтээиэ Саха сирин делегациятыгар киирсэн Кулаковскай эмиэ сылдьыбыта. Съезкэ анаан дири ис хооонноох тыл этиигэ бэлэмнэммитэ кыайан олоххо киирбэтээ. Наар ыраахтааыны р тутуу, айхаллааын, арбааын спслгэнин сблээминэ, тыл этиэхтэээр буолуох, кэлин ттгэр трт дааны сылдьыбатаа. ксклээх ол бэлэмнэммит тыл этиитигэр Сибиир ссчэкэлии, тыыынчалыы эрэ ахсааннаах хаалбыт кыра омуктарын ааттарын ааттаталаан туран, кинилэр эстэр суолга киирэн эрэр дьылаларын срн трттэрин быааран биэрэр. Олор ахсааннарыгар сахалары киллэрэн туран, срн тртнэн Сибииргэ нуучча бааынайдарын кр долгуна олохтоох омуктартан сирдэрин былдьааыа тириэрдэр диэн бэлиэтиир.

Столыпин былаанын быыытынан, Саха сиригэр икки млйн нуучча бааынайа крллэн кэлиэхтэээ, онуоха эбии саха тылдьытын ааптара Пекарскай, Россия географическай уопсастыбатыгар лэлии олорон, сахалары Муустаах муора кытылыгар кртн баран, кинилэр оннуларыгар сиринэн сатаан дьарыктанар дьону олохтуохха диэбит сураа Кулаковскайы улаханнык дьиксиннэрбитэ биллэр. Ол эрээри куаан чгэйэ суох буолбат диэбиккэ дылы, Столыпин террористар дьайыыларыгар тбээн уонна Манайгы аан дойду сэриитэ сааланан, ол былаан олоххо киирбэккэ хаалбыта.

ксклээх элбэх й-санааны этэр, сбэни-аманы биэрэр аакка-суолга киирбит айымньытынан, суруйуутунан «Ойуун тлэ», «Интеллигенцияа сурук» буолаллар. Бу лэлэригэр кини рэххэ сыстыбатах дьадаы дьон араата интеллигенция, киириилээх-тахсыылаах баай дьон кмт суох рттэр, сайдар кэскилэ суоун этэр. рэх эрэ быыыахтааын, атын омуктардыын тээ туруулаарга быаарар кс буолуохтааын тооолоон бэлиэтиир. С боруодатын тупсарыы, кымыы дэлэтии, дьадаы дьоо кредит биэрии сптн, кулаагы кылаас быыытынан эии сыыатын туунан, о. д.а. гс сыаналаах этиилэрэ билии олохпутугар сп тбээр. ксклээх норуота сайдыан, барарыан олус баарара уонна эрэнэрэ. Олохпут бгн кини баатын, йн-санаатын хоту сайдар…

Ыалдьыттар

Улуус блйн бырааынньыгар кэлбит ыалдьыттар, олохтоох салалта эрдэттэн тэрийбит былаанын быыытынан, гостиницанан, ыалларынан таранан, с-трт хонук устата олорор сирдэрин буллулар.

Эдэригэр уук хоту оройуоттарга, ол иигэр Эдьигэээ «Коммунизм уоттара» хаыакка ууннук корреспонденынан лэлээбит, билигин сынньалаа олорор Дьгр Маппыайабыс Бологуурап блэк ыала бырааынньыгынан сибээстээн туран биэрбит дьиэтигэр иккиэ буолан тстлэр. Бииргэ олорооччута, уруккута Эдьигээн райпотугар биэс сыл лэлии сылдьыбыт эргиэн лэитэ Бтрп Сэмэн Ыстапаанабыс, Сэрэх Сэмэн диэн хос аатынан биллэр биэнсийэлээх кии, эмиэ Дьгр курдук, тэрилтэтин блйгэр ыырыылаах ыалдьыт быыытынан кэлбит. Икки орону таынан сс раскладушка уонна утуйар таас бэлэмнэммитинэн сылыктаатахха, с кии кэлиэхтээх эбит быыылаах.

Ыалдьыттар, айантан сылаараабыт дьон быыытынан, тас таастарын крэтинэн, сынньанардыы оронноругар тиэрэ тэн сытынан кэбистилэр.

– Киэээ ханна ааталлара эбитэ буоллаа? – Сэмэн Ыстапаанабыс, сааырбыт кии сиэринэн кыыкынаан, хотулардыы унаарыччы тардан саарар симик куолаа иилиннэ.

– Остолобуойга кэлээри диэбиттэрэ, – Дьгр тэрийэр хамыыыйа чилиэннэриттэн эрдэттэн хааччыйа ыйытан билбитин дьукааар быаара охсон биэрдэ. – Киээ алтаттан сэттээ диэри болдьоммут кэми аарыа суохтаах бт.

– Ээ, туохтан тутуллан аарыахпыт буоллааай, аска баас туочунай б буоллахпыт дии.

Ыалдьыттар, 70-нус сыллар бтлэрэ биир кэмэ тбэсиэн лэлии сылдьыбыт дьон, Эдьигээн оччотооу олоун, дьонун-сэргэтин туунан уопсай йдбллэрин ахтыан, балай да р кэпсэтэ сыттылар.

– Дойдубут барахсаны крбтх дааны ыраатта, отуччаны эрэ кыайбат сыл аастаа дии. Балай да уларыйбыт, улааппыт.

– Этимэ дааныы, срдээин кэээбит. Урут бу иккилии этээстээх уопсайдар суохтараа, билигин сыалай кваарталлар баар буолбуттар, сайдан истээ дии. Кн-дьыл дааны ааара тргээн.

– Дьоно-сэргэтэ дааны уларыйдаа. Дооор, бу санаан крдхх, былыр да, кэнники дааны улахан дьон трбт-скээбит дойдулара эбит ээ бу Эдьигээн, – Бологуурап, кэтэх тардыста сытан, туох эрэ ырааы саныырдыы, дьиэ рдн одуулаар. – Шемяков Николай Васильевич – ССРС Верховнай Сэбиэтин икки тгллээх депутата, Кычкин Иннокентий Гаврильевич – аатырбыт учуутал, президент Николаев, Роман, Гаврил Дмитриевтэр, Хомус Уйбаан…

– Хайыы, доор, оттон олох былыыр Убаарыскайы сыттаа дии, сахалыы манайгы ахтыы уус-уран айымньыны суруйбут киии, – Сэмэн Ыстапаанабыс холку бэйэлээхтик тииин быыынан сыыйда.

– Кырдьык дааны, эмиэ биир ураты кии. Сахалары чахчы ис срэиттэн сблр кии эбит.

– Хайыы, оттон сахалар оттолоругар скээбит кии буоллаа дии.

– Билии т сахаларыгар айанын, сирдэрин-уоттарын чгэйдик крдрн суруйар буолбат дуо?

– Этимии дааны.

Эмискэ ааны тосуйан тобугураттылар.

– Оок, с дьукаахпытын ааллылар быыылаах, – Бологуурап, соуйбуттуу саа аллайаат, аантан чугас сытар кии быыытынан, оронугар олоро тэн, атаын тааын кэтэн хачыгырайда. Тиийэн ааны аан биэрбитигэр, дьиэ хааайката биир эдэр киини батыыннаран киирдэ.

– Бу с квартираытын ааллым. Дьэ, эдэр кии, манан раскладушкаа сытыа буоллаа дии, тааы бу баар.

– Дорооболору, Куодайыысап диэммин, – хатыыр, рдк ууохтаах, бэрбээкэйигэр диэри унньулуйбут уун хара сонноох, бартыбыаллаах эдэрчи кии, эрчимнээхтик хамсанан, оонньоттору кытта илии тутуста.

Хааайка, намыах суон дьахтар, Бологуурабы куукунаа ыыран киллэрэн, ыскааптарын арыйталаан чэйдииллэригэр аналлаах иити-хомуоу, холодильнигын аан, икки улахан тууаммыт балык, тлн-нн сытар анды, аллараа холбукаа хортуоска, луук баарын крдттт:

– Бу эиги аскыт, бэйэит астанан ааа. Мин бырааынньык кннэригэр кыыспар баран олоруом. Дьэ итигирдик, чгэйдик олору, – хааайка барытын быааран, ыйан-кэрдэн биэрдэ.

Бологуурап, махтанан-баыыбалаан дьиэлээх дьахтары атааран баран, дьонугар киирдэ.

– Дьэ, дооттоор, ас-л рдттэн сиригэр тбэспит дьон буоллубут. Холодильник иэ толору ас: хортуоскатыттан андытыгар тиийэ. Кстэниитин эрэ кыайыахха наада буолсу.

– Ама-ыы, доор, оттон остолобуой да аа тотороо инии.

– Эмиэ дааны оннук ээ. Чэ бэйи, дьнттэн крн ииллиэ.

Саа дьукаахтара крдргэ тахсар аан кэннинээи кх сонун ыйаан киирдэ. Хомуот рдгэр турар телевизоры тиийэн тутан-хабан крд, онтун-мантын эрийтэлээтэ да, лэлээн кэлбэтэ. Онтон туа тахсыа суоун билэн, телевизор рдгэр сытар хас да чараас кинигэлэри ылан эргим-ургум туппахтаан крт, аахайбатахтыы, Бологуурап оронун иннигэр турар сурунаал остуолугар чмхт бырахта. Дьгр олору соуйбут курдук эитэ тардан ылан кртэлээбитэ, хас да чараас медицинскэй брошюралары кытта Михаил Николаев «Глубина памяти» уонна «Новая Якутия. Начало» диэн дьоус кинигэлэрэ буолан биэрдилэр.