Ки?и биирдэ олорор

– Ыттар… Бэйэлэрэ барбаттар, кинини ыыталлар… Дьиккэрдэр…

Ааныс сгэйдээх блэни тутан иэн тохтуу тстэ:

– Ол ким?.. Бэлиэрий, ханна бараыный?..

– Дьокуускайга, – уол баарбатар да хардарда.

– Ханна да бардын, эйиэхэ наадата суох, – оонньор сгэйдээх блэни кэргэнин илиититтэн сулбу тардан ылан, дьалкылдьыппытынан остуолга бырахта. – Эр кии ханна барара-кэлэрэ дьахтар дьыалата буолбатах.

Эрин тылыгар кыаллыбакка, Ааныс уолун аттыгар кэллэ.

– Тоойуом, хаан бараыный?

– Билигин.

– Тыый! Тннэри дуо? Бачча тымныыга… Кытаатан сэрэнэн сылдьыый. Тымныйаарыгын. Ити бэйэ саыл саынньаххын кэтиминэин туох абааы баайытын кэтти? Сону эмиэ брктэ суох.

– Бассабыыктар саыл сонноох дьону сблллэр дуо, дьахтаар?! – Аргыылап оонньор сдйдэ. – Саам диэн саарар ээ…

– Дьокуускайга?.. Онно… – Ааныс тугу эрэ йд сатыырдыы оонньордоох уолун сирэйдэрин олбу-солбу кртэлээтэ итиэннэ, чугааан, уолун саннын имэрийдэ. – Онно… тукаам, балтыгын Кыычаны булан кр-иит эрэ. Суруга кэлбэтээ ыраатта. Хайдах сылдьаахтыыра буолла.

– Бу акаарыны, уолу онно уруу-хаан крс баран иэр дуо? – оонньор эбии кыбдьырынна.

– Ээх-ээх… – Валерий ийэтиттэн арахса охсоору эрэ сблэммитэ буолла. – Чэ мин бардым. Тн ыраатта. Харааа кыыллары ааа тстэрбин сп этэ.

– Кыыллар манабыллара айан суолун устун баар буолуохтаах. Эн бэтэрээ туора суолунан бардаххына сатанар. Бэйи, Суонда эйигин буом сирдэри ааыаххар диэри тиэрдэн биэриэ. Суонда, тахсан мин аппын Бэлиэрийгэ клйэн биэр. Арыый сэниэлээх буолуо. Кини атынан бэйэ айаннаа.

Суонда Ааныс уолугар бэлэмнээбит мччктээх аын туппутунан саата суох танан таыста.

Валерийдаах оонньор туран эмиэ танан бардылар.

– чгэй сэптээх инигин? Суолга араас буолуон сп, – Аргыылап сибигинэйэн ыйытта.

– Баар… Эн Суондаын нааа хоойгор киллэрээйэин. Итинниктэри дьарыйа соус тутар ордук буолуо этэ.

– Куттаныма. Суонда – эрэл кии. Ааардас дьарыйарынан ыраатыа суоа. Аара ханна-ханна тохтуургун йдн иэр инигин?

Уол кэис гынна.

Тахсаары турдахтарына Ааныс хаастан ыаайа тутуурдаах кэллэ.

– Тукаам, бу дьэдьэннээх сгэйи ообор Кыычаа биэрээр эрэ. Дьэдьэни таптаахтыыр этэ.

– Бу дьахтары!.. – оонньор хсэн ботугураата.

– Чэ аал-аал!

– Тукаам, бука диэн сэрэнэн сылдьаарыый… Ыарыйдах…

Уол, ийэтин ситэри истибэккэ, халаны аста. Аата кини кэнниттэн таыста. Ааныс тымныы туманын ортотугар илиитэ даллайбытынан туран хаалла.

Суонда, дьиэлээх аты клйэн, уол таааын крд.

Оонньор, алаан дуу, бырастыылаан дуу, тугу эрэ ботугуруу-ботугуруу, атын тула хаама сылдьан имэрийдэ.

Валерий муоатын ылан сыараа олордо.

– Бу барахсаммын харыстаан илдьэ сылдьаахтаарыый, – диэтэ Аргыылап оонньор сыараа кэлэн уонна, тохтуу тэн баран, нрс гынан аргыый ыйытта: – Бэппэлээйэп бу диэки т кэлиээй?

– Ый кэриинэн кэлэрэ буолуо.

– Бэйи эрэ, кии чахчы эрэнэр суола быыылаах дуу, хайдах дуу?

– Эрэнэн. Мин бэйэм чааым бк эрэнэн иэбин. Оннооор Артемьевка холбоуллубута. Онуоха холоотоххо…

– Кыылларга соурууттан эбии сэрии кэлэ турар дииллэр дии.

– Буоллун! Пепеляев биир киитэ биэс кииэхэ холоонноох. Сэрии араас албаын барытын билэллэр. Бииги дьиикэй саллааттарбыт да, ол-бу бырадьаагы Коробейниковтар да курдук буолбатахтар. Итиэннэ генерал кии кэм кыайарын билэн бачча чиэски дойдуга аттаммыта чахчы. Силиэ-мутуга да ыраах курдук кэпсииллэр. Японнар, америкалар кмлллр .

– Айылааын оннук буоллун…

– Атын эрэнэрбит суох. Эрэннэххэ сатанар.

Суонда атын тэлгээ таыгар тааарда. Валерий, атын кини кэнниттэн салайан иэн, ыаайаны кыбынан олорорун йдт. Тугу эрэ ботугуруу тстэ да, ыаайаны крдьк диэки элиттэ.

– Чэ бырааай, – Валерий муоалаах илиитинэн даллах гынна.

– Кытаат, тоойуом…

Дьыбардаах салгыа хараа суол устун туман биирдэ-иккитэ ркйэн эрэ хаалла. Аргыылап оонньор аттар туйахтарын тыаа ииллибэт буолуохтарыгар диэри сэргээ тайанан турда.

Халлаан сс бтэй хараа эрдэинэ сыаралаах ат иэр тыаа иилиннэ.

Аргыылап оонньор оронугар олоро тстэ.

тр аан сабыллан “лип” гынна.

– Суонда, эн дуо? – оонньор, хамначчытын тыынарыттан эндэппэккэ биллэр да, ыйытта.

– Ыык…

– Бэлиэрий чгэйдик барда дуо?

– Ыык…

Аргыылап кириэстэнэн сапсынан иэн сиргэ силлээтэ: кини абааыны да, таараны да итээйбэт этэ. Итээлэ, эр рдк эмэгэтэ атын: п-баай, кс-кдэх.

Оонньор тбтн сыттыгар уураатын кытта халтаалара ыпсыан бардылар.

2

Ытыс таынар ыас харааа аллаах ат айаннаан халыытан истэ. Чэпчэки хаыапка сыара, кыараас омоон суол лллэрин аайытын тииттэргэ охсуллан ртэ кыырайан, суол кырсын хам-тм таарыйан ыларга айылаах. Суонда тннбтэ икки чаас кэриэ буолла да, ат айанын быыах чинчитэ биллибэт. Оонньор ол иин да куаан клн миинэр миэ оостуо дуо? Хата кыыы тн ууна абырыыы. Сарсыарда чугааан эрэр да, халлаан кэм да хабыс-хараа. Бу ойоос суол сотору айан суолугар холбоуохтаах. Улахан суолунан икки кс кэриин айаннаабыт кэннэ хаас туоруур суол кэлиэхтээх. Ол устун аыс-сэттэ биэрэстэни бардахха, ыал баар буолуохтаах. Аата оонньор былыр-былыргыттан иэс-кс биэрэн сыл тааарар ыала. Валерий онно тиийэн атын сынньатыа, бэйэтэ утуйуо. Киээ хараарыыта эмиэ суолугар турунуо. Кыыл да, р да ол туора рэх баыгар тугу сии тахсаллар – онно тиийбэттэрэ чахчы.

Бытарытан тымныыта срдээх быыылаах. Хараата да бэрт. Сир-дойду оттуун-мастыын, ыас хара халлаанныын бтнн эпсэри тоон хаалбыкка айылаахтар. Клннэммит ат самыыта, маан кырыанан брллэн, биллэ-биллибэттик турталдьыйар. Т да тымныы буоллар, Валерий тоуох чинчитэ биллибэт, кыараас суол ойооунааы тииттэри, сирэйгэ-харахха анньыллар лабаалары аара сатаан, мхсн хата дэлби тириттэ.

Кырдьыга, Солобуда чугаа улахан сэрэхтээх сир. Сирин-уотун, тумнар суолун билбэт кии тоуурга кэтиллэ тстэинэ да клэ. Кыыллар кэтэбиллэрэ сылдьар сирдэрин ааа кттм ини диэн эрэнэ санаан, Валерий ээ-дьээ буолла. “Чэ, дьоллоохтук айаннаа, Ийэ дойдугун коммунистар диктатураларыттан босхолоор рдк миссияын чиэстээхтик толор!” – диэбитэ Пепеляев генерал арахсарыгар уонна уа-хаас иэдэиттэн стэ уураан ылбыта. Билиитэ генерал сорудаа туолуох курдук: бачча ыраах сири чгэйдик кэллэ, мантан да антах этээ буолар ини. “рдк миссия…” Чахчыта оннук. Аам оонньор эрэйдээх, былыргы кии сиэринэн, тэлгээтиттэн тэйиччини кыайан эргитэ санаан крбт ээ. “Эйигиттэн атын киини булан ыыппаттар дуо?” – диэхтиир. Талан-талан, смэрдээн-смэрдээн ыыттахтара дии. Ону йдбт. Дьиинэн кини киэн туттуон сп этэ. Кэлин йдэ. Кэлин, Дьокуускайга р былааа туругурдаына, Саха сирин бтннтн бииги бас биллэхпитинэ. Онно дьэ крлл: Саха сирин салалтата ким илиитигэр киирэр? Ким бу бара баай хотугу кыраай аа баылыга буолар? Оччоо, баар, Валерий Аргыылап ттэ-т, ордуга ахтыллар кэмэ кэлээрэй? Ттн да иин билигин дьон кэннигэр срстээччилэри, былааы ллэстэр кэм кэллэинэ, тэргэн тэбиитин да саа сиргэ чугаатыллыа суоа. Дьаабылы охсууу уотун ортотунан ааспыт, лр-тиллэри крбт дьон бэйэлэрин илиилэригэр ылыахтара. “Кэлин бэйэбит былааспыт туругурдаына, бу кчмээй кннэргэ ким хайдах быыыламмыта, тугу-ханныгы гыммыта бэски хараар ыйаныаа, – диэбитэ саха р этэрээтин командира Мэхээлэ Артемьев. – Кыайыы кэнниттэн бэлэмэ мээтиргиэм диэн ким дааны саарамматын!” Оннук буолуохтаах. Онтон атын буолуон сатаммат”. Генерал дааны Валерийы кытта кэпсэтэригэр эмиэ оннук санааны быктарбыта. “Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт. Саха сирин эиги дьаайыаххыт”, – диэбитэ. “Онон, оонньоруом, саарбаалаама: тиитин охтордорбут эрэ, тииин бэйэбит ичигэстиэхпит! Ол-бу ВЯОНУ* тойотторун, уобалас “управляющайа” Куликовскайдары эин рдгэ ытыарар биллибэт…”

Итини таынан Валерий иигэр чып кистэлэ былааннаах: Пепеляев Дьокуускайы сэриилээн киирэрин былааы бэйэ илиитигэр ылан крсххэ диэн. Чэ, холобура, генерал кэлэрин кини Саха правительствотын баылыга биитэр Саха уобалаын губернатора дуу аатыран тоуйдун? Генерал бэйэтэ Саха сирин баылыга буоларга суудайбата чахчы. Кини сыала атын, киэ, улахан – Сибиир, Россия, тмгэр рмэччи маан атынан Спасскай боруотанан Москва Кремлигэр киирии. Онон, чгэй кмн тэрийэр эрэ буоллаына, Валерий Аргыылап да Саха сирин аа баылыгынан ананарын кини утарсыа суоа. Дьиэ Валерий ол иин бу кутталлаах сырыыга улгумнук сблэммитэ.