Ки?и биирдэ олорор

Томмот хараа ол хоруоптарга хатанна. Бэтэрээтэх диэки эдэркээн бэйэлээх саха уолчаана сытар. Томмоттооор, арааа, балыс, уон сэттэ-уон аыс саастаах быыылаах. сс да оотук ып-ыраас сирэйэ кубарыйа таастыйбыт. Сааыгар дьрэтэ суох модороон, улахан илиилэрин уолуга абырахтаах трк сонун дуомун хам туттубуттуу тгэр хардары уурбут. Быыкайкаан эрдэиттэн лээ эриллибит, тиэх мнтэтигэр диэри тбгрбт илиилэр быыылаахтар. Оо тиэриилээх, онон-манан хара чуоурдаммыт, элэйбит ынах этэрбэстээх. Этэрбэинэн дьллээтэххэ, кыыл сэрии кэккэтигэр син балачча сылдьыспыт, кыыы тайаа кутаа абыраллаах тлнгэр элбэхтэ сыраллыбыт чинчилээх. Оо, эдэригэр да лхтбт. Ол эрээри, ахсааннаах да сыл олордор, трбт норуотун клн, дьадаы аймах кэрэ кэскилин иин ргйдх охсууу дьолун билэн аастаа…

Иккис хоруопка доорунааар арыый аа эрээри, эмиэ срдээх эдэр нуучча уола, сибилигин утуйбут киилии, ср сымнаас бэйэлээхтик туттан сытар. Мэктиэтигэр уоун кытыытыгар крдх мичээр саспыкка дылы. Буспут сэлиэинэй умнаыныы сап-саархай ньалака баттаа салгын хамнаатаын аайы аргыый ибирдиир. “Ээ, дооттоор, кэбис, ткс…” – диэбитинэн сытарыгар имиллибит гимнастеркатын кннрнэн аллара тардыалаамахтаабытынан сибилигин сулбу ыстанан туран кэлиэххэ айылаах… Суох, т да йнэн йдбт иин, итиччэ эдэркээн бэйэлээхтэри билигин бу то иин мэиэстиээ диэни кии итээйиэ суоун курдук. Олохторун саардыы саалаан эрэр ити ткэн уолаттар уонна лр л… Суох, суох, суох!.. Томмот эдэр тууй срээ бу иннигэр крр ынырык чахчытын ылыммакка, ону уларытыан бааран, санаатыгар, тн муунан кыланарга дылы гынна. Кини халтаатын сабыан иккэрдигэр бу барыта уларыйа охсуо, тл буолан стэн хаалыа диэбиттии хараын симэн ылла. Суох, барыта чахчы. Барыта… Уолаттар… Иин… Ханнык хара санаалаах хааннаах илиитин ктхптэ буолуой бу барахсаттарга?.. Крсбт кии уун-утары ол сидьиниин кыргыыы хонуутугар!.. йэттэн йэ тухары млтбт-ахсаабат слннээх с-саас буоллун киниэхэ, кини курдуктарга бс-бтннлэригэр!..

– Табаарыстар…

Томмот уу чуумпуга дуорайбыт бтэи саа диэки кр тстэ. Саха сирин Ревкомун бэрэссэдээтэлэ Платон Алексеевич Ойуунускай, боростуой тимир кылдьыылаах ачыкы н санаарабыллаахтык, уйаастык крбт, кубархай инээх, суптугур сэийэлээх, намчы, куйа крнээх хатыыр кии, иин чугаыгар чмхтн турар дьонтон инники тахсыбыта. Кини, ити тылы этэн баран, хоруоптарга сэргэстээ сытар сахалаах нуучча уолун диэки умса крн чочумча саата суох турбахтаата.

– Табаарыстар… – диэтэ кини иккиин ииллэр-ииллибэттик, бтэитик, онтон кыратык стллн баран, тбтн р ктхт, знамяларын санньыппыт дьон кэккэлэрин эргиччи крд. Уонна, куолаа улам чллрйэн, сааран барда: – Дооттор! Кыыл Аармыйа байыастара! Гражданнар итиэннэ гражданкалар! Бгн бииги манна ууктубат уун ууларын утуйбут икки бойобуой доорбутун аны хаан да тннбэт тиэх айаннарыгар атаарар кутураннаах миитиэ мууннубут. Саха хамначчытын уола Хабырыыс Хаптааап сэбиэскэй былааы срэинэн-быарынан ылынан, йдн, бу былааы кмскээри илиитигэр саа-саадах туппута. Ол сылдьан уодаыннаах стх сибиньиэс буулдьатын аылыга буолла. Оттон кини дооро – Петроград оробуочайын уола Миша Иванов Нева рс кытылыттан Сибиири устатын тухары рблссйэ стхтрн урусхаллаан ыраах Саха сиригэр кэлэн олоо быынна. Бу саха дьадаытын самныбат саргытын, кэрэ кэскилин туугар сырдык тыыннарын толук биэрбит кыыл хотойдор хоруоптарын иннигэр туран, мин рспблкэ рпкмн, саха норуотун бтннтн аатыттан йэ-саас тухары умнуллубат улуу махталынан сгрйэбин…

Ойуунускай тбтн тохотто. Бу тгээ тула турар дьон бтнн кинини кытта бииргэ схтээх бэйэлэрэ сгрйэн, хоолдьуктаах бэйэлэрэ хокуйан турдулар.

– Бу сытаахтыыллар сахалаах нуучча уолаттара барахсаттар. Убай-быраат кэриэтэ сэргэстээн, – Ревком бэрэссэдээтэлэ эмискэ кн тстэ. – Кэбис, “кэриэтэ” диэн этэр сыыа. Кинилэр чахчы бырааттыылар. Т да биир ийэттэн-ааттан трбтхтрн, тус-туспа омук ыччаттара буолбуттарын иин, кинилэр идея, й-санаа, охсууу ттнэн дьинээх бырааттыылар. Ол ханнык баарар эт-хаан бырааттыылааар ордук бигэ, ордук эрэллээх бырааттаыы. Бу бары норуоттар баттаммыттара рблссннэй кыргыыы уотугар уаарыллыбыт бырааттаыылара, кинилэр гс ньургун уолаттарын, кыргыттарын кыа хааннарынан ситииллибит доордоуулара туохха дааны хотторуон сатаммат! Халы хаалаахтар, суон сааллаахтар, т дааны кыыллыйдаллар, ргйдх ктп рблссйэтиттэн клн туппут, автономиятын бэлэхтэппит саха норуотун хаан дааны эргэ батталлаах олоххо тттр эргилиннэриэхтэрэ суоа! Саха сиригэр сэбиэскэй былаас йэттэн-йэ тухары нэ-крэ, торолуйа-туругура туруо!.. Быралыйар бырастыы буоллун…

Араатар тиэх тылларын оркестр сыналана сапта…

Ойуунускайы рдк ууохтаах, модьу-таа крнээх байыаннай, Саха сирин сэриилэрин командующайа солбуйда. “Байкалов… Байкалов… Карл Карлович…” – диэн сибигинэии дьон кэккэлэрин саба срдэ. Байкалов сс 1905 сыллааы нуучча бастакы революциятыгар кыттыбыт кырдьаас хомуньуус . Омугунан латыш. Урукку араспаанньата Некундэ диэн эбит. Кини Сибииргэ Колчак армияларын утары кыргыыыларга аатыран ити билии араспаанньатын ылыммыт диэн кэпсииллэр…

Байкалов байыаннай маан бараан сонун кириэстии тспт саппыйаан курдар халы тааатын синньэтэн, нксгр соус ууоун кннрн крдрллр. Кини бд сурааыннардаах рдк муруннаах, кэтит сстээх улахан тбт мрамор таастан кыыллан ооуллубукка дылы.

Командующай Кыыл Армия урут урусхаллаабыт р генерала Пепеляев, эмиэ сэрии хомунан, омук империалистарыттан кмлннэрэн, илин Аянтан Саха сирин диэки салаллан иэрин туунан эттэ.

– Биигини иннибитигэр кырыктаах охсууу ктэр. Бу охсууу бастакы сиэртибэлэрин – кнд бойобуой доотторбутун кытта бгн бииги бырааайдаабыт, – командующай тимири тимиргэ охсон эрэрдии кытаанах чааан куолаа тымныы салгыа сатарда. – Бу кутураннаах мнтээ кинилэр ааас хоруоптарын иннигэр туран андаайабыт: Саха сиригэр сэбиэскэй былааы самнары ктээн, кыыл Россияны кыайаары иэр Пепеляев генерал суолугар бииги, Кыыл Армия байыастара, саха норуотун кытта бииргэ илии илииттэн ылсыан, сарын сарынтан даайсан, тулхадыйбат ньыгыл таас хайа буолан туруохпут! рнэр сэриилэрин нт сынньыахпыт! Ол туугар бииги, лбт доотторбут курдук, олохпутун дааны биэрэрбитин кэрэйиэхпит суоа! Андаайабыт!..

– Андаайабыт!.. Андаайабыт!.. Андаайабыт!.. – снэн ыстаал ыстыык р кыырайда.

Ити кэнниттэн тылы Россия Коммунистическай (большевик) партиятын обкомун секретара Максим Кирович Аммосов ылла. Бу киэ эрилкэй харахтаах, сэргэх, сырдык сирэйдээх, эрчимнээх, сытыы туттуулаах, намыах соус, бэйэтигэр ср-сп эттээх-сииннээх кии, кр тстэххэ, хайдах эрэ эдэр хотойу санатара. Бу билигин дааны, т да ыар кутураны кхсгэр сгэн турдар, кини тыл этээри, ууоргу мырааны одуулуурдуу крэччи туттубут тбтттэн чигдигэ бигэтик тирэммит хаатыкатын тумсугар тиийэ – бтн бэйэтэ бтннтэ уоттаах охсууу тлннэн, кэнээски кыайыы сардаатынан куустаран турарга дылы. Аммосовтаах Ойуунускай саха дьадаылара саамай киэн туттар, ытыктыыр, таптыыр дьонноро этилэр. Кинилэр ааттара саха дьонун срээр “сэбиэскэй”, “бассабыык”, “хомуньуус” диэн тыллары кытта дьрэлээн киирэрэ. Кинилэр ааттара ити тыллардыын биир йдбллээх курдуктара.

Максим Кирович инники атыллаата уонна чуор, дьэкэ куолаынан сааран барда. Кини Коммунистическай партия кыра омуктары социальнай, экономическай уонна колониальнай батталтан босхолоон, кинилэргэ чэлгийэ н, барара сайдыы киэ эркээйилээх суолун тэлэйбитин аынна.

– Чэрдээх илиилээх лэит аймах дьолун иин дьинээхтик охсуар аан дойдуга суос-соотох партия – Коммунистическай партия баар, – диэтэ кини. – Бары норуоттар чулуу дьонноро кини кыайыылаах кыыл знамятын анныгар тмсэллэр. Ол иин дааны бииги бгн тиэх суолларыгар атаарар кнд дьоннорбут бэйэлэрин олохторун, охсуууларын бу улуу партияны кытта ситимнээбиттэрэ. Миша Иванов большевик партиятын чилиэнин билиэтин срэин аттыгар укта сылдьара. Хабырыыс Хаптааап партия эрэллээх солбуура – комсомол чилиэнэ этэ. Бгтэ аата-суола биллэ илик, мчч туттаран куоппут, оттон сарсын пролетарскай батастан бэйэтэ умсар дьылалаах стх илиититтэн сырдык тыыннара быстыбытын да иин, кинилэр охсуспут охсууулара хайаан да кыайар, ргйдр аналлаах. Бу хаарыаннаах доотторбутунуун арахсар аыылаах чааспытыгар бииги этиэх кэринээхпит: саха норуотун кэскилэ эрэллээх илиигэ баар. Кини бэйэтин дьылатын улуу Ленин сирдьиттээх Коммунистическай партияа итээйдэ. Маннык норуоту хаан дааны ким дааны кыайыан сатаммат. Ол эрээри лэит норуот былааа туругуруута кс-уох, й-санаа муутуурдук тмллтнэн, элбэх эрэйинэн, гс сиэртибэнэн ситииллэрин йдххэ наада. Билигин бииги республикабытыгар р генерал Пепеляев сэриилэрэ тоо аанаан иэллэр. Ол бандьыыттары утары бука бары хахай хааннанан турунарбыт, бары кыахпытын бтннтн тмэрбит эрэйиллэр. Доотторбут ллэрэ бгн бииэхэ ити туунан сс биирдэ этэр. Сэргэх, дьэбир, хорсун буолуоу! Бары к – р генерал Пепеляев армиятын нтртгэ!..

Оркестр эмиэ кутураннаах мелодияны сыналытта.

Томмот хараын сиик туман брйдэ: иннигэр баар барытын сурааыннара тэнийэн, стэн бардылар. Ону доотторугар крдрмээри, кыбыстан, кини бэргээтин кннрммтэ буолла…

Валерий Аргыылап колонналар кэтэхтэригэр мэх дьон быыыгар турда. Оо сороломмут уун курумуулаах, хара суппуун сонноох, ткэрийбит быыык бэргээлээх, эргэ саалынан сирэйин тууна бааммыт. Тааыттан крн, ким дааны бу учительскай семинарияны бтэрбит, мааны баай ыччат сылдьар диэ суох. Тулатыгар симсиэр дьонтон тугунан да уратыламмат.

Хоруоптары ииэ тэрэр спслгэн сааланна. Бэтэрээи хоруобу ктр инэри соус туппуттарыгар Валерий “дьик” гына тстэ: саха уола моонньугар эриммит кыыл саал былаата хоруоптан быкта. “Кини… Кинилэр эбит”, – диэн санаат, сымыаын быа ытырда. Суолга кутулла тспттэригэр ити кыылы туаайан баран тардыбыта… Валерий, кимиэхэ да кстбэтэрбин диэбиттии, атаын тумсун крн ньыкыллан турда. Сымыйанан уоун хамнатан “Км маршын” ылласпыта буолла. Эмискэ кргмнээх саа тыаа дьыбардаах салгыа ньиргийдэ. Валерий соуйан хаптас гыммытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Кини, аттыгар турааччылары тоо силэйэн, дьон кэтээр тстэ.

Км бттэ. Ханнык эрэ эрчимнээх ырыа ньиргийдэ. Байыаннай чаастар тээ хардыылаан кычыратан аастылар. Педагогическай техникум колоннатыгар Валерий балтын Кыычаны крд. Кини колонналары кэннилэриттэн батыста. Куорат киинигэр тиийэн колонналар тарастылар. Кыыча знамяны туппут куобах бэргээлээх уоллуун сэргэстээн Полевой уулусса диэки аа-дьуо хаамса турдулар. Балтыбын ситэн соотохтуу крсм диэн чугааан кэлбит Валерий тохтуу тстэ. “Бэрт иллээхтик сээргээллэр быыылаах. Ити уол чахчы комсомолец буолуо. Дэлээ знамяны туппатаа чахчы, – кини уоллаах кыыы ннээхтик кэннилэриттэн одуулаан хаалла. – Кэбис-кэбис… Аргыылап оонньор, истэн абыран: комсомол ктттэниииккин!..”