Ки?и биирдэ олорор
Шрифт:
Саха норуота р тыына тсптэ, эйэлээх олоххо эргиллибитэ. Саа кл олоу тутар, саа советскай автономия тулхадыйбат б акылаатын уурар айымньылаах лээ туруммута.
Ол эрээри…
Ол эрээри Октябрьскай революция уот холорук буурата тнэрбит, баттаммыт аймах кырыктаах кыргыыыларга урусхаллаабыт стхтр – баайдар, тойоттор, араас биистээх контрреволюционердар – лр-стэр дьылаларын кытта сблэиэхтэрин баарбатахтара. Кинилэр, сс биирдэ кстэрин тмнэн, р туран, сэбиэскэй былааы кытта кн крср санааламмыттара.
Революция иннинэ Дьокуускайга сыылкаа сылдьан “нуучча кырдьаас революционерабын” диэн тн тосуммут, оччотооу эсеримсийээччи ыччат “эр рдк таарата” аатырбыт П.А.Куликовскай сэбиэскэй былаас хаан стхтр бу сн тхтрйэн р турууларын срн клээччи буолбута. Кини “Холбос” диэн Саха сирин потребительскай кооперациятын правлениетын
Бу кстээх тыал рдэинэ охтон тххэ айылаах дьдьэх, хатыыр крнээх, суптугур сэийэтигэр уун бытыктаах, ууох сирэйигэр киэ таныылаах хонтоор муруннаах, уота спт лбркй кх харахтаах кырдьаас кии, илин муора кытыытыгар ктэнээт, илиитэ-атаа эрчимирэ, бкчйбт кхс кн тсптэ, тыла- нлсйэн кэлбитэ. Кини Саха кыраайын бултаммыт, бултаныахтаах кнд кылааннаах тлээин, хостоммут, хостонуохтаах кыыл кмн бтннтн бэйэтин сиэбигэр уктубут, бу дойду дьылатын, инники кэскилин барытын ытыыгар ылбыт кэриэтэ санаммыта. Онон йэтин устатыгар биир да лэит саханы кытта кииэхэ ааан айах атан кэпсэппэтэх, биир дааны сахалыы тылы билбэт Куликовскай “саха норуотун аатыттан” саа саарар, кэпсэтии кэпсэтэр кии буолбута. Владивостокка тиийэн, кини японнартан кытыйа-хамыйах салаан олорор Приморье антисоветскай правительствотын баылыгар барон Дитерихскэ эн-сктэн, кэлин Саха сирин кнд баайынан уон оччонон тлх буолан эрэннэрэн, Саха уобалаын управляющайа диэн солону ылбыта.
Дарбааннаах аакка-суолга талаар Куликовскайга барыта баарга дылыта – бтн Араа Европаа холоонноох бара баай киэ кыраайы дьаайар рдк соло, ону кэрэилиир тгрк, с муннуктаах, трт кырыылаах бэчээттэр, типографияа бэлэмнэммит лаыгырас кумааылаах ыраас бланкалар. Итэээ диэн биир эрэ – дьаайыахтаах Сахатын уобалаа суоа.
Саха уобалаын управляющайа диэн ааттаныаыттан Куликовскай утуйар уута кпптэ. Дьэ хайдах гынан Саха сирин бэйэ дьаалыгар ылыаххыный? Хайдах гынан бу кыраай тмэн гс баайын бас билиэххэ сбй? Хайдах албастанан большевиктар былаастарын суулларыаххыный? Ким кмтнэн? Ким ыстыыгынан?
Куликовскай итинник санааа тэн сырыттаына эмиэ сэбиэскэй былааы ээр, урукку батталлаах олоу эргитэр к крдн тисирийэ сылдьар саха баайдара С.П.Попов, Г.В.Никифоров-Манньыаттаах уола кинини булбуттара. Сбэлэспиттэрэ. Барыска баарар, босхоо суудайар хараа кстэри Саха дойдутун бастар бараммат балысхан баайынан исэрдэн, р-танары сундулуспуттара.
Тиээр тиийэн кинилэр харахтара Кыыл Армия модун охсууларынан нт сынньыллан кыраныысса таыгар киэр эиллибит Колчак генералыгар – Анатолий Николаевич Пепеляевка хатаммыта. Кинилэр санааларыгар, Пепеляев саамай сптх этэ: кыайтардар да, эмиэ да кыргыыыларга сураырбыт бойобуой генерал, монархияа тардыыннар да, эмиэ да народниктыы ааттаах.
Куликовскайдаах сэбиэскэй Россияттан революция уот бууратынан сиппиллибит урукку баайдар, атыыыттар, араас р-хара сэриилэр тыыннаах ордубут одьунаастара тмсбт куоратыгар Харбиа тиийэллэр. Кинилэр онно куорат кытыытыгар, Модягоу диэн оройуонугар, бараммыт эргэ саархай трк шаровардаах, имиллибит толстовка сонноох, кынары соус ууруммут боро сэлээппэлээх, ыар санааа баттаппыт курдук куруутун умса кр сылдьар искэл, аамсыйбыт киини булаллар. Ол хаааыта эрэ кыыллартан Пермь куораты ылан “аатырбыт”, кмс куупалларынан клмрдр снэн таара дьиэлэрин куолакалларын айхаллыыр тыастарынан доууоллатан Москваа киирэргэ санаммыт генерал-лейтенант Пепеляев этэ. Кини билигин Харбиа оспуоччуктаан айаын ииттэ сылдьара.
– Хомуньуустары утары охсуууну баылыктаа. Бииэхэ Саха сирин бассабыыктартан былдьаан кулу. Ол манньатын бииги эйиэхэ санааын ситэргэр бары ксптнэн, кыахпытынан кмлхпт. Саха сирин баайа-дуола барыта эн илиигэр киириэ, – диэн Куликовскайдаах “саха норуотун аатыттан” Пепеляевтан крдспттэрэ.
Хара лэнэн аыырын нэиилэ булуна сылдьар генерал кинилэри р крдннэрэ барбатаа. Дьоойон, сааранаабыта буолан, бк тэн саата суох олорбохтоон баран сблэммитэ. Кырдьыга, ити тгээ кини йгэр Саха сирин кэскилин туунан санаа кыыма да кылам гымматаа. Бу хотугу кыраай дьылата кинини букатын интэриэиргэппэт этэ. Дьикээрдэр дойдулара, баардар, кн сарсын дааны дэн тгээр тстн! Киниэхэ Россия наада этэ. Ону сэриилээн ыларга туохха эмэ тирэирэргэ тиийиллэрэ. Ол тирэинэн бастаан утаа чэ Саха сирин баайа-дуола да буоллун. Генералга ол наада этэ. Ол иин кини улгумнук
сблэспитэ.Пепеляев оспуоччуктуур толстовкатыгар генерал-лейтенант погоннарын кэппитэ уонна урукку лакынас саата дуораыйбыта:
– Советскай былааы умсарыан баалаахтар бары миэхэ тмс!
Генерал р, кх дьураалардаах былааын анныгар урукку р армиялар тобохторо чуоуспуттара.
Хаан сытын ыллаына, торон бр бииэ мустарын кэриэтэ Пепеляевы тула р-хара, баай-тойот, атыыыт-эргиэмсик аймаа тмсбтэ. Генерал сэриитин саха миллионер эргиэмсигэ Г.В.Никифоров, Дьокуускайга байбыт нуучча атыыыта П.А.Кушнарев, Уус-Маайа атыыыта татаар Ю.Г.Галибаров блээбиттэрэ. Саха сирин кылааннаах тлэээ, кыыл кмэ оуруктаах йдх омук империалистарын эмиэ мр тардыбыта. Кинилэр, бу хотугу кыраай баайын-дуолун халыырга суоттанан, Пепеляевка эмиэ рдэ суох кредити аспыттара, саанан-саадаынан, аынан-лнэн хааччыйбыттара. “Олаф Свенсон уонна Ко” диэн Америка фирмата, “Арай-Гуми” диэн Япония фирмата, “Гудзон-Бей” диэн Англия фирмата, бэйэ-бэйэлэриттэн былдьасыа-былдьасыа, куотуа-куотуа, кыыл кмс манньыаттаах сейфэлэрин аанын тэлэйэн биэрбиттэрэ. Онон Пепеляев сэриитэ бу дойду иинээи контрреволюционердар эрэ блээн тэрийбит сэриилэрэ буолбатах, кинилэр атын дойдулар империалистарын кытта холбоон тэрийбит сэриилэрэ буолара.
Генерал-лейтенант Пепеляев лр-тиллэр быылааныгар гстк тбээн кэрээннэриттэн тахсыбыт, эдэр эрдэхтэриттэн сэриини срн идэ оостубут дьонтон, ксн урукку р офицердартан смэрдэммит 700 киилээх этэрээти кылгас кэм иигэр тэрийэ охсубута. Ол этэрээтин Сибиир добровольческай дружината диэн ааттаабыта.
1922 сыллаахха балаан ыйын 6 кнгэр Сибиир добровольческай дружината Владивостоктан с байыаннай суднонан устан кэлэн, Саха сирин территориятыгар, Охотскай муора кытылынааы Аян пордугар, скэммитэ.
Пепеляевецтар, ханна да тохтообокко, тыыынчанан биэрэстэлээх аанньа суола-ииэ суох, ооуй оус бадараанныыр обоччолоох маардарын, иччитэх сис хайалары, халы хара тайаны суал походнай маршынан ааан, Дьокуускайы ылан, субу сабыс-саа тэриллибит советскай республиканы кыа хааа ууннаран, Сибиир диэки ааар санаалаахтара.
Пепеляев генерал сэриитэ аанаабыт бу кчмээй кннэригэр Саха АССР Ревкома уонна Народнай Комиссардарын Совета норуокка туаайан декларация бэчээттээбиттэрэ:
“…Саха норуотун ннээх стхтр, Россиятааы контрреволюция тобохторо, омук империалистарын кмлрнэн хааннаах баппаайдарын сс сэр тура илик эдэр республикаа уунарга сорунан эрэллэр. стх САССР территориятыгар хайыы-йэ киирдэ.
…Пепеляев сэриитин сыала уонна соруга дьэкэ – кинилэр Саха Автономнай Социалистическай Советскай Республикатын урусхаллыыр, суох оорор, саха норуотун кулут аймаар кубулутар, бииги кыраайбыт баайын-дуолун халыыр санаалаахтар.
Кинилэри утары охсууу саха нацията тыыннаах буоларын дуу, лн-эстэн стэрин дуу иин охсууу, автономнай Саха сирин дьылатын иин охсууу буолар…
Революционнай Комитет уонна Народнай Комиссардар Советтара Саха АССР бары нэилиэнньэтин Советскай былаас знамятын тула тмсэргэ итиэннэ кимэн киирэн иэр ст утары биир ньыгыл фронт буолан турунарга саха нациятын ыыраллар!..”
Саха сирин киэ киэлитин тухары ити ыырыы этинии ньириийбитэ:
– Бары к – Пепеляевы нтртгэ!
Онон бу сэээ ойууланар кэм Дьокуускай итиэннэ Саха сирин бтннтн олоор р уонна аймалан, ргй уонна алдьархай алтыспыт кэмнэрэ этэ.
Бгн кнс икки чааска Дьокуускайга, Марат болуоссатыгар, рс ууор р бандьыыт илиититтэн лбт икки кыыл армееы км буолар диэн педагогическай техникума рэи эрдэ бтэрдилэр.
Томмот Чыычаахап, техникум иккис курсун рэнээччитэ, студеннар олорор уопсай дьиэлэригэр тиийэн кирпииччэ кэриэтэ кыбыс-кытаанах, ньып-ньыгыл хара килиэби сылбаххай чэйинэн илитэн кум-хам ыстаан ыйыынна уонна доотторуттан арыый хаалан таырдьа таыста. Кини Красноармейскай уулуссанан аа-дьуо хааман иэн муннукка тохтоото. Аны ким эмэ хараар тбэээйэбин диэн сэрэхэчийэн тула ттн кылап-халап гынан ылла. Туманныра дьыбарсыйбыт уулуссаа билэр киитэ кстбэккэ дылы. Кэтит саппыйаан курунан ыга тардыммыт, кылгас маан бараан соннорун кытта соччо дьрэлэспэт хороор коммунарка бэргээлэрин тууна бааммыт икки кыыл армеец тээ кычыраччы хардыылаан уулуссаны ортотунан аастылар. Кинилэр кэннилэриттэн мууунан килэччи томут сыаралаах уу баар оонньор нэлбинэттэ.