Ки?и биирдэ олорор

– Бииги да кммт крэйэрэ чугааата, Уоук. Оччоо бу сырыыбыт барыта аахсыллыа… т- барыта йднлл…

– Эн эппэтэи, таара эппитэ буоллун.

Сыара килэ суол устун сыыйыллан истэ.

– Уоук! Истэин дуо, Уоук?

– Саарыма, Дьокуускай…

Сыара куорат сыырын р дабайан кыычыгыраата.

3

лнэ рскэ туруору таас истиэнэ буолан тэн киирбит соуруу Табаа Ытык хайатыттан хоту Хаалас Ытык хайатыгар диэри сэттэ кс устатыгар Улуу Туймаада хочото харах ыларын тухары кр туманныран нэлэ- ийэр. Манна соуруу Охотскай муораттан Хоту Муустаах байалга диэри, Араа Хатанга рттэн илин Чукоткаа диэри тайыыр Саха кыраайын киин куората Дьокуускай кырса уоратыныы туналы маан сыыы ортотугар, Сайсары уонна Таалай кллэр иккэрдилэригэр хараара бачымахтанар.

Куораты уаты-туора быыта сртэлээбит уулуссалары икки ттнэн онон-манан дьлтэ ттэммит аал былаахытынан соппулуоттаммыт мас дьиэлэр кэккэлииллэр. Куорат киинигэр чуоуспут кырааскалаах ыстаабаннаах, килэркэй киэ таас тннктээх дьиэлэр кытыы диэки тиийэн муус чуолан сыыстаах, туруору эркиннээх самнархай балааннарынан солбуллаллар. Мас дьиэлэр субураларын быыстарыгар онон-манан таас дьиэлэр дьэндээллэр. Аппа чугаыгар хайдаары куттаан кураанахсыйбыт Реальнай училище дьиэтэ багдайар. Улахан уулуссаа музей кыыл кирпииччэ дьиэтэ сиэдэрэй ойуутунан нрд рлнр. Онтон арыый олдьу уруккута уобаластааы суут, билиитэ ревком дьиэтэ кылбаыйар. Куорат саамай хабыллар хаба ортотугар былыр-былыргыттан элбэх киини ытаппыт-ыллаппыт, атыы-тутуу б дэлэйбит сирэ – Таас Кстнэй эргийдэххэ дьоойон биэрэстэ ааара сири сабардаан ньалайар. Ол чугаыгар урут аар-саарга ааардастыы аатырбыт, тлээх бнн иирэ байбыт Кушнарев, Никифоров атыыыттар саа былаас илиитигэр киирбит уоруктара, лааппылара кэккэлииллэр. Анараатах хоту киин ыскылааттар, арыгы монополиятын дьиэлэрэ кстллр. Куорат араас ттлэригэр дьон ууохтарынан тгрктэммит Преображенскай, Богородицкай, Ньукуола, Собуор таараларын дьиэлэрин солотуулаах куупаллара клмрдээллэр.

Урут Россия халлаанын хара кынатынан саба хаппахтаабыт баыырдаах тумустаах икки бастаах кск кыыл биир саамай хотугу уйата манна этэ. с йэ устатыгар Бл уонна лхмэ, Алдан уонна Амма, Халыма уонна Индигирка снньлэригэр мантан тараналлара суохтан соролуур, дьадаыттан талыыр, дьолго дьулуспуту сиргэ тимирдэр, клгэ кйбт кнтэн стэрэр ыраахтааы ынырык ыйаахтара.

Бу этэ тыыннаахтыы кмллбттэр кылабыыалара, эрэиэкэтэ суох трмэ диэн ынырык сурахтаммыт тымтар тымныылаах ирбэт то муус кыраай киинэ. Нуучча ыраахтааылара рлспт стхтрн, эрэйдээн-мунаан лрхтэрин баардахтарына, манна утаараллара. Ким-ким рллэн-кыйданан, тгэнэн-ткэлийэн тиийэн кэлбэтээй рдк таара танары кыраабыт бу сир бтэр ууга дойдутугар? Манна кэлэн умсубуттара Россия халы дьонун араас бииин араалара – сарыыссалар бэрт былдьаан тылларын быан утаарбыт аристократ хотуттарыттан гс кии тыынын быспыт улахан суол ороспуойдарыгар тиийэ. Манна кыйданыы сорун крбттэрэ нуучча революционердарын бары клнэлэрин дьонноро – ыраахтааыга р тураары Петербург Сенатскай болуоссатыгар мэхтэспит декабристартан Россия баттаммыт аймаын ргйдх пролетарскай революциятын тэрийбит, салайбыт бассабыык партиятын биллиилээх дьонноругар тиийэ. Манна крсбттэрэ 1917 сыллааы Олунньу революциятын Ленин эрэллээх доотторо, тлннх революционердар, тулхадыйбат коммунистар Е.М.Ярославскай, Г.И.Петровскай, Г.К.Орджоникидзе. гс йэ тухары ргэ сылдьыбыт, р хараын р крбтх, быстыбыт-ойдубут, ткэтэх норуоттарын дьолун-соргутун, кэрэ кэскилин туугар уоттаах охсуууга кинилэр манна ууйбуттара саха бассабыыктарын бастакы хайаллаах кэккэтин…

Билигин Дьокуускай баттал-ктэл дьэбиннээх сыабын тоо тыыллыбыт, лэиттэр былаастарын туругурдубут сэбиэскэй Ийэ дойду саамай хотугу уук киинэ. Бу кырдьаас куорат хахсааттаах халлааныгар Совет былааа кыайбытын биллэрэн кыыл знамя уотунан умайыктана крэйбитэ хайыы-йэ бэис сыла буолла. Улуу Октябрьтан клн ылбыт саха норуота саа олоу тутар бастакы хардыылара мантан сааланаллар. Бу хотугу кыраайга урукку батталлаах йэни эргитээри хааа хааыраан элиэтээр революция ис уонна тас стхтрн утары кырыктаах охсууу мантан тэриллэр…

Бу кннэргэ Дьокуускай эргэ уонна саа, хараа уонна сырдык кн крсн крэстээр крээнигэр – ргйдх рлээх уонна аана суох алдьархайдаах сабыытыйалар ухханнарыгар олороро.

Бастакыта, урукку ыраахтааылаах Россия ууктан уук, хаалыылаахтан хаалыылаах колонията – Саха сирэ Советскай Автономнай Республика буолбута.

1922 сыллаахха тохсунньу 21 кнгэр РК(б)П Киин Комитетын Политбюротун чилиэннэрин санааларын ыйыппыттарыгар Владимир Ильич Ленин:

– Саха автономнай уобалаын буолбакка, Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын тэрийиэххэ. Ол туунан Политбюро уурааын бырайыагын ылыныахха, – диэн саарабыла суох быаарыылаах, ыйааыннаах тылын эппитэ итиэннэ сахалар автономнай государстволара социализм сардаалаах суолунан барара сайдыа диэн бигэ эрэлин биллэрбитэ.

Олунньу 16 кнгэр М.И.Калинин председателлээх Бтн Россия Киин Ситэриилээх Комитетын Президиума Саха Автономнай Советскай Социалистическай Республикатын тэрийэр туунан уураах ылыммыта. Советскай Россия правительствота бу историческай сабыытыйаа анаан тааарбыт Манифеыгар, саха норуотун истиник уруйдаан-айхаллаан туран, маннык кэрэ-бэлиэ тыллары суруйбута:

“Саха бырааттарбыт!

…Аан дойду рднэн арай суос-соотох Советскай былаас эрэ норуоттары национальнай ттнэн баттыыр-атаастыыр политикаттан ааастык уонна чиэинэйдик аккаастанна. Аан дойду рднэн арай суос-соотох Советскай былаас эрэ бтн Россия биир сомоо федерациятыгар кл ттнэн тмсбт тус-туспа народностар автономнай тутулларын идеятын ааастык уонна чиэинэйдик олоххо киллэрэр…

Туругурдун Советскай былаас знамятынан норуоттар босхолонуулара!

Туругурдун кл норуоттар эйэлэиилэрэ уонна бырааттаыылара!

Туругурдун Автономнай Саха Советскай Республиката!”

Саха АССР тэриллиитэ Улуу Октябрьскай социалистическай революция лбт-сппэт идеялара кнтэн кн олоххо киирэн ииилэрин дьэкэ кэрэитэ этэ, В.И.Ленин сирдьиттээх Коммунистическай партия национальнай политиката кырдьыктааын чаылхай холобура этэ. Дьон бииэ дьолго дьулуспут снэн, тыыынчанан сыллаах историятын устатыгар т гс блхтр, партиялар омук-омугу барытын охтубат соргулуох, улахан ооруулуох буолан айааламмыттара буолуой! Тлх гс мтнэн чаларыйар минньигэс, албын тыллаах деятеллэр “кл”, “тэ быраабы” биэриэх буолан тстэрин охсуммуттара, эрэннэрэн айдаарбыттара буолуой! Ол барыта кгэннии уостан спптэ, кл-кмр буолан кпптэ. Бары кыра да, улахан да норуоттар ити сырдык дьулуурдарын, исти бааларын арай Октябрь революцията скэппит Советскай былааа эрэ, арай Ленин сирдьиттээх Россия Коммунистическай партията эрэ толорбуттара. Хаан дааны, хойутун хойут дааны, дьон бииэ ханнык баарар рдк чыпчаалларга ыттыбытын иин, бу улуу чахчы клмрдэс килбиэннээх сырдыга лбдй суоа, норуоттар кэмэ суох элбэх кн-дьыл чгэйин-куаанын иэриммит кырдьыксыт йдбллэриттэн ст, умнуллуо суоа. Хаан дааны! Кии кэрэни кэрэхсиирин, чгэйи, тн йдрн тухары!

Бу нуучча норуота саха норуотугар сд бэлээ этэ. Араас дойдулар ыраахтааылара, хоруоллара, императордара атын дойдулар баылыктарыгар кнд малынан, сиринэн-уотунан, бтн куораттарынан дааны гс улахан, сыаналаах бэлэхтэри биэрбиттэрин история билэр. Ол эрээри кии аймах скттэн ыла биир дааны омук атын омукка маннык сд бэлэи биэрэ илигэ. Клннээччилэр тутулларын тнэрбит, былааы бэйэтин илиитигэр ылбыт революционнай нуучча норуота эрэ маннык чгэйи, тн, кэрэни оорор, айар, маннык айылгы санааланар, кэскиллээх йднр, амарах срэхтэнэр, киэ-дэлэгэй дууаланар кыахтаах этэ. йэттэн йээ рдээн-нэн иэр бара махтал буоллун ол иин киниэхэ!

Бу саха норуотун лскэн ртэ, муура суох дьоло этэ. Урут “санньыххай санаалаах, саппаырбыт дьннээх, саллаар бастаах, саах балааннаах саха ураахай дуо” дэнэн бэйэтин сэнэнэн-тэринэн хоуммут, нуучча шовинист биистэринэн “туспа дьуортулар” диэн сиргэниллэн ааттаммыт саха дьоно бэйэлэрэ туспа республикалаах, кими баарар кытта тэ бырааптаах, кл советскай гражданнар буолбуттара.

лэит саха мунаах былыр-былыргыттан, инньэ “урукку дьыл охсууулаах уоратыттан, былыргы дьыл быылааннаах мындаатыттан”, чокуйа кырыарбыт тыаны быыынан кыыы омоон суолунан саадьаай оуун туора миинэн кыыкырдатан иэн биитэр кдчч оттуллубут кмлк ооун иннигэр оллоонноон олорон, клгэ, дьолго бтэйдии умсугуйан, ырыатыгар ыпсаран, олохотугар холбоон хоуйбут ыратын чыпчаала дьи олоххо илэ-бааччы туолар кэмэ кэлбитэ. Бу кэмэ Саха сиригэр саамай элбэхтик этиллэр, гстк ахтыллар тылынан “Аптаныамыйа” диэн дьикти, кэрэ тыл этэ. Саха отчут-масчыт киитэ “Автономия” диэн тугун-ханныгын, дьи суолтатын йнэн ситэри йдбтр дааны, бу кии тылынан кыайан толору ойуулаабат чгэй, т суола буоларын срэинэн бигэтик билбитэ. Ыыах тлгэтин ахсын, алаас-алаас аайытын Автономия айхалланара, тыл смэтэ, тойук чулуута бтннтэ Автономияа ананара.

Саха норуотун ити бара махталын, баараай баыыбатын Саха сирин Революционнай Комитета уонна Народнай Комиссардарын Совета Москваа БРКСК Председателигэр Михаил Иванович Калиниа, РСФСР Народнай Комиссардарын Советын Председателигэр Владимир Ильич Лениэ ыыппыт суруктарыгар бу курдук эппиттэрэ:

“Автономнай республикалар Россиятааы Федерацияларыгар тэ бырааптаах чилиэнинэн киирэн туран, Саха сирин лэит кылаастарын ааттарыттан, Саха Автономнай Республикатын Революционнай Комитета уонна Народнай Комиссардарын Совета бииги кыраайбытыгар автономнай быраабы бэлэхтээбиккит иин истиник махтанар.

Гражданскай сэрии уотун гэр уаарыллыбыт саха лэит норуота аан дойду рднэн социалистическай идеаллар ргйдллэрин туугар атын бырааттыы республикалары кытта бииргэ бары кн кхтх лээ холбуур кэмэ бэрт чугас диэн бигэтик итээйэбит”.

Саа сэбиэскэй олоу тутар кл, кхтх лээ туруна охсуохха! Саха отчут-масчыт дьонун баарар баата, дьулуар дьулуура ити этэ.

Ол кэрэ баа, ол сырдык дьулуур туоларын аны туох дааны мээйдиэ суохха айылааа.

Трт унньуктаах уун сыл устата дьон-сэргэ олоун атыйахтаах уу курдук аймаабыт, гс лгэри аалбыт Гражданскай сэрии Кыыл Армия регулярнай чаастарын, саха дьадаыларын кыыл партизанскай этэрээттэрин килбиэннээх кыайыыларынан тмктэммитэ. Ыраахтааы офицердара, саха тойотторо тэрийбит р этэрээттэрэ 1922 сыллаах саас, сайын Киллэмэ, Тхтргэ, Ньукуолускайга буолбут хааннаах кыргыыыларга нт сынньыллыбыттара. Бл, лхмэ уокуруктара бандьыыттартан ыраастаммыттара.