Ки?и биирдэ олорор

Генералтан сорудах ылаат, Валерий командирыгар Артемьевка тиийбитэ. Барар буолбутун этэн эрдэинэ, анарааыта саба саарбыта: “Билэбин. Кэпсээмэ. Тылгын кыана тутун. Эн бараргын ким да билиэ суохтаах”. Дьокуускайга кими ыытары, арааа, кини бэйэтэ ыйбыт быыылааа. “рэн аллайыма. Ыыахтаан эрэр буолбатаххын”, – диэбитэ уонна Дьокуускайга кими-кими кытта кэпсэтиэххэ сптн ыйыталаабыта. Ити эрээри кини биир дааны бк эрэнэр киитэ суох кэриэтэ эбит этэ. “Билигин хайдах санааламмыта буолла – билбэтим. Сэрэнээр…” – диэн буолан испитэ. Тмгэр тиийэн, интеллигенция санаатын иирдибит бассабыыктары, албын тылга киириммит саха рэхтээхтэрин хсэн, тииин быыынан сыыйбыта: “Чо-орт!..”

Валерий бу омос кррг соччо суоа-суодала суох эрээри, дьиэр дьэбир майгыннаах, кытаанах санаалаах хатыыр кииттэн улаханнык саллара, киниэхэ срн баттатара. Артемьев хаан да ыыытаан-хаыытаан силбиэтэммэт, охсон-тэбэн бырдаалаабат этэ. Ол да буоллар кини, тымныы хараа хараынан хайдах эрэ барыны барытын самнары кррг дылы буолан, ордук дьулааннааа. Валерий Артемьевтыын биир дойдулаахтар – Амма улууун дьонноро. Артемьев уолтан сааынан да аата, билиитинэн-кртнэн да быдан баыйара. Кини Дьокуускайдааы учительскай семинарияны рдтэ бтэрбит, хас да сыл учууталлаабыт кии этэ. Ол иин эбитэ дуу, кинилэр биир этэрээккэ сырытталлар да кыайан доордоспотохторо. Итиэннэ доордоуохтарын иин сптх тгэн да суоа: наар сэриилэии, тоуйсуу, наар айан – эккирэтии биитэр эккирэттэрии. Ити билигин Валерий Саха сирин баылыыр туунан ыраланар да, кырдьыга, Артемьевтаах, бастарын ууоа бтн буоллаына, ол рдк соло иин тиистэринэн-тыырахтарынан тсэллэрэ чахчы. Ити эрээри оччотооу билиэ. Маннык крээннээх кэ-дьылга кии йбэтээ-ахтыбатаа буолуон сп…

Суол сыыры р ыттан барда. Арааа, улахан суол мантан аыйах биэрэстэ хааллаа. Хараа дааны арыый убуу быыытыйда, тыа биир кэлим хара истиэнэ кэриэтэ саба барыйара уурайан, биирдии тииттэр тус-туспа кстр буолан истилэр. Ат айана биллэ бытаарда. Валерий тыын ылан саалын, бэргээтин кырыатын соттон суураланна. Хараа иннин, хараа суолу, одуулаа сатыыр да, санаата кэннигэр, генералы кытта кэпсэтиитигэр иэиллэн тнн турар.

“Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт…” Пепеляев ити тыллары – Валерий срэин уйадыппыт, уйууппут тыллары – адьас туох да саарбаа суохтук, бигэтик эппитэ. Итиэннэ кимиэхэ эмэ буолбатах – киниэхэ, соотох киниэхэ туаайан эппитэ. Кэлэри, кэнээскини дьи чахчы тр крн турар кии быыытынан. Пепеляев ол-бу кураанах дарбааннаах тылларынан чабыламмыт, сирэй-сирэйгэ анньыан сэриилээри сатаабат, уоран, тоуйан лрр эрэ сатыыр, кимэн киирэри билбэт, куотарга улгум корнет Коробейников, подпоручик Деревянов эин буолбатах. Кини аата-ахсаана биллибэт гс кыргыыыга сылдьыбыт бойобуой генерал. Колчак саана Пермь куораты кыыллартан ылан аатырбыт легендарнай герой. Кыыллар быаарыылаах тмк кимэн киириилэрин саана тифтээн ыалдьан хаалбыт этэ. Кини ыалдьыбатаа буоллар, баар, сэрии атыннык салаллыан да син эбитэ буолуо. Бары-барыта дьаалтатыттан ээ. Политическай охсууу дааны, сэриилэии дааны. Убайын Виктор Пепеляевы, Колчак правительствотын премьерин, бассабыыктар Колчагы кытта бииргэ ытан баран, ойбонунан Ангара мууун анныгар уган кэбиспиттэр … “Генерал Пепеляев Сибииргэ эрэ буолбатах, бтн Россияа, ону ааан омук правительстволарыгар эмиэ биллэр буолуохтаах. Маннык улахан кии кэнээскитин йдн, тгэин тургутан крбкк, санаабычча бас-баттах кэлбэтээ чахчы. Итиэннэ убайын суолун батыыан дааны баарбата дьэкэ. Оннук буолуон биллэр, тоо да кэлиэх этэй. Чэ, быата, бииги дьолбутугар кстбт кии…

Пепеляев армиятыгар соотох да генерал буолбатах ээ, элбэхтэр: генерал Ракитин, генерал Вишневскэй, полковниктар Леонов, Андерс, Рейнгардт, Шнапперман, Иванов, Варгасов… Эчи, кии ааан сиппэт. Саха сирэ айыллыаыттан итинник улахан байыаннай чыыннары харахтыы илик. Итиччэ баырхай чыыннаах-хааннаах дьон дьэ ама хайдах быстах дьыалаа турунуохтарай? Пепеляев кыайарыгар кытаанахтык эрэнэр, кыайарын бэркэ диэн билэр, ол иин саарбаа суох: “Саха сирин кэскилэ бу эиги буолаыт”, – диэн этэр буоллаа дии. Уонна кини итинэн Саха сирин дьаабылын эиги илиигитигэр туттарыам диэн этэр. Онон, ааа, бигэтик эрэниэххэ. Эрэнэр диэн сс кыра – бары кнэн-кыаынан кмлххэ наада. Оттон генерал бииэхэ эрэннин. Бииги кинини тэн биэриэхпит суоа!”

Халлаан биллэ сырдаата. Хаар рдэ боруоран кстн кэллэ. рдк хордоой сир буолан ото-маа сэдэхсийэн барда. Суол мантан адьас чугас буолуохтаах. Валерий, муоатын чиккэччи тардан, атын аргыый хаамтарда уонна сонно тута арааттан биэс-алта ат сиэлэн чыбыратар туйахтарын тыаын ииттэ. “Кыыллар патруллара быыылаах, кэлбиттэрэ тугун ырааай”, – диэн муодаргыы санаан эрдэинэ, л тбэлтэлээх, ата тыбыыран тарылатта. Валерий винтовкатын харбаабытынан сыараттан ыстанан тстэ уонна, ойон тиийэн, атын муннун сиэинэн саба тутта.

Туйахтар тыастара чугааата.

– Дооттоор, ат тыбыырар дуу, тугуй? – диэтэ эдэр саха саата. – Эиги истибэтигит дуо?

– Нет… – хойуу куолас нууччалыы кнээтэ.

– Ээ, кэннибитигэр Ерема хаалан иэр, кини ата тыбыырбыта буолуо, – диэтэ атын саа.

Бэттэх омоон суол трдгэр кэллилэр.

– Дооттоор, бу суолунан бара сылдьабыт дуо? – били эдэр саха чааарыйда.

Валерий тарбаын саатын чыыбыыгар чугаатта. Сымыаын быа ытыран ибир да гыммакка иийэн турда. Ата, тыаа суох ньимийэр наадатын билбиттии, тбтн иччитин хонноор умса анньан, биллэ-биллибэттик тыынан сурдуратта. Валерий хараын кырыытынан икки ттн крн баран: “Кыбычыын да сиргэ киирэн хаалбыппын, суол чугаыгар эрдэттэн сэрэниэххэ баар эбит”, – диэн бэйэтин мтннэ. Ол эрээри эргиллэн тннр баараа. Тннр сатаммат. Тнннэинэ дьэ лр. Ханна да гыммакка, быччаччы тутан ылыахтара. Иннин диэки мчч кттнэ эрэ быыанар. Суолтан бу диэки таысталлар эрэ, ытыалаан субурутан биирдэрин-иккилэрин охторуохха уонна бу арыый сэндээ сиринэн быа ойутан улахан суолга кттэн киирэн тэптэрэ туруохха. Итинник быаарыныы Валерий йгэр начаас иккэрдигэр клм гынна.

– Туох эмэ суола баар дуо? – кнэс куолас ыйытта.

Аттан тэр тыас иилиннэ. Этэрбэстээх атах омоон суол диэки кэллэ.

– Саа суол суох.

– Ээ, оччоо барыаы, – дэстилэр саалар.

Туйахтар тыастара илин диэки чыбыраа турдулар. Сотору атын аттаах кии кэлэн ааста. “Били хаалбыт Еремалара буоллаа”.

Валерий тымныы сиэинэн кырыарбыт кыламанын туора соттон кэбистэ, дириник эирийтэлээн э тыыммахтаата уонна, атын сн имэрийэ-имэрийэ, сиэлин силэйэн, сылаас моонньугар сирэйинэн саба тстэ. Ол курдук турбахтаан тыын ылан баран, сыаратыттан от аалан атын хабыалатта. Онтон, улахан суолга киллэрэн араа хайыыннараат, муоатынан быа биэрдэ.

Соуруулуу илин тииттэр быыстарынан кыыы кн кытара дьэлтэйэн тахсыыта Валерий улахан айан суолуттан туораата. Туораабыт суолунан трнэн тыынар тыыннаах сылдьыбатах, бтэйэ оон хаалбыт. “чгэй эбит, – Валерий рэ крд. – Оонньордоох бэйэлэрэ эрэ бгэн олордохторо”. р гыммата, от рэх снньгэр сыстыбыт кыракый чоолох алааска айаннатан сирилэтэн кэллэ. Ууоргу тыа саатыгар турар туруору балааа чугааан иэн хайдах эрэ дьиибэргии крд. Балаан лэиттэн буруо тахсыбат. Далга с-ас чинчитэ биллибэт. Тэлгээ хаара крдьллбэтээ ырааппыт.

Валерий, атын кнтн сэргээ эрийэ бырааат, балааа барда. Ааны аспытыгар халан хаахынас тыаа иччитэх то дьиэ тгээр тиийэ эсилиннэ. Валерий ааны ыыктан кэбистэ, тула крннэ. Оонньордоох кыстаан иэннэр сэрииттэн дьаадьыйан кстхтр. Кыс мастара турар. Кыбыыга от тобоо кстр. “Туй-сиэ! Ичигэскэ сынньана тм диэбитим бу баар!” Валерий кыыйан сиргэ силлээтэ. Утуйбатаа иккис тнэ. Кыратык нуктаан ыллаына сатаныыы. Ата дааны илииннээ. Билигин, бачча крлр кнс, айанныыра табыллыбат. Киээ хараа буолуор диэри манна тохтууругар тиийэр. Итинник санаат, Валерий атын дьиэ клгэр, тилийэ хотон аанын чугаыгар тартарда. Булгуппата, хомуутун, сэдиэлкэтин быаларын эрэ холкутатта. Туох билэр, баар, эмискэччи тэбиннэрэр кыалата тириээ…

Хаыапка сыаратын дьааыгын ааат: “Оо, оонньор барахсаны!” – диэн рэн саа аллайда. Бу аы-л: лэппиэскэни, алаадьыны, арыыны, эти – ийэтэ укпут буолуохтаах этэ да, тоо эрэ ийэтин ахтыбата, аатыгар махтанна.

Мас ктн киллэрэн, кмлг кдчч отунна. Чаанньыгын оргута уурда. Бэйэтэ уокка сыламнаан, халтаалара силбээллэрин кыатана сатыы олордо. Кэнникинэн нухарыйан барда. Оохтон кыыл чох ыстанан ытыын кхсн аыппытыттан уугунна. Чэйэ оргуйан крэ паарынан аыластаабыт. Сылыта уурбут алаадьыта, буспут этэ онон-манан кэриэртэлээбиттэр. Чэй куттунан ааан барда. Куруускаттан хойуу чэйи омурдан иэн: “Били дьэдьэннээх сгэйи ылбаккабын, сыараа сытыа этэ буоллаа”, – диэн кэмсинэ санаата. Тотон, ирэн-хорон таырдьа таыста. Кыбыыттан от ктн аалан атыгар биэрдэ. Анньыыга маарынныыры крдн булбата, инньэ гынан эргэ туос ыаайалары, былыргы йэтинээи мас кэлиини булан киллэрэн холумтаа кэккэлэтэн хаар уулаата: барарыгар атын уулатаары. Итиэннэ аанын хатанан, саатын кыбынан оох иннигэр мас адарайга сытта. Сытта да тбт туймааран барда… Ол туймаархай уутун быыынан: “Кыыллар кэллэхтэринэ, ааммын аспакка эрэ, хотонунан аппар ыстаныам”, – дии санаан аарда.

Киээ хараарыыта эмиэ айаа турунна. Иккилии кс кэриэ бара-бара, атын хаптарда. Бэйэтэ эмиэ то буспут этинэн, алаадьытын тобоунан ссэннэ, хаары уобалаан тамаын илитинэ истэ. Аара сыккырыыр тыыннааы крсбэтэ. Арай айанын тухары тйрэ томут иччитэх хара тыа суолу кыарыйа хараа истиэнэ буолан субуллар. Хаан эмэ от рэхтэр толоонноругар, алаастар сыыыларыгар киирдэинэ эрэ икки тт арыый кэии тэн ылар.

Тн быа тугу да крсбэккэ айаннаан, Валерий устунан холкутуйан барда. Бээээ тн ыгылыйбыта ааан хаалла, ханна эрэ дьоннор бааллар, кыргыаллар эин диэн кии соччо итээйиэ да суоун курдук буолла. Кэннэ, иннэ, тулата бтннтэ кураанах, иччитэх. Ыбылы тоон хайыта барар сиртэн, дэлбэритэ ыстанар мутуктан ураты туох да дороон ииллибэт. Им-ньим. Онон Валерий наылыйа быыытыйда. Онуоха эбии иллэрээ тнтэн булгутуллубакка айаннаабыт ата сылайбыта билиннэ.