Літоўскі воўк

6. Згрызоты абражанай душы

Увечары аканом Манкевіцкага землеўладання пайшоў развітвацца з жонкай нанач, а тады і заўважыў, як сужэніца сморгнула рукой пад столік.

Яшчэ момант: перад гэтым пакаёўка Ганна стала адпрошвацца адведаць родных. Апошнім часам бегала дахаты рэдка, а то была на мінулым тыдні, і раптам зноў закарцела. Чаго?

Аканом сказаў, што калі пані Аксана адпускае, то Ганна можа ісці. Тады адпрошванне не падалося падазроным. Ну якія падазрэнні могуць быць?! Ганна і Аксана раслі разам, жылі душа ў душу. Зразумела, былі ў іх свае сакрэты. Скажам, падлогі мылі разам, памагаючы старой наймічцы. Або разам вучыліся ў аканомавага кухара Гаўрыка гатаваць. І ўсё гэта было ў выглядзе гульні, хаваліся ад яго, аканома, таіліся, баяліся, што будзе сварыцца.

Змест знойдзенай у Ганны цыдулкі не гульня. Да гэтага не паставішся несур'ёзна. Здрада — гэта яшчэ што паробіш, а калі проста распуста, жаданне балаўства?

Прадчуванні былі кепскімі. Успомніўся сон пра лісіцу. Быццам едзе санна з абозам рыбы. А вакол саней бегае ліса, чырвоная, з чорнымі лапкамі… Хаваецца па кусточках, нюшкуе паветра — рыбу чуе… Мужыкі прасілі застрэліць, — якраз і стрэльба была. Адмовіў, сказаў, што лісіца — то частка Божае прыроды, страляць няможна. Мужыкі шчэрыліся ад панскага дзівацтва. Па-іхняму, ліса для таго і ліса, каб застрэліць пані на каўнер.

Папытаў раніцай у фурмана Мондрыка, што значыць, калі сасніш лісу.

— Падман, васпане, — адказаў прыслугач. — Падман і здрада.

Сказаў і непрыгожа ашчэрыўся. Калі аканом пайшоў да пані Аксаны развітацца нанач і заўважыў, як жонка смыкнула рукой, адразу ўспомнілася лісіца. Прыгожая і здрадлівая…

Як падман выкрыўся — Ганну злавілі з цыдулкай, — Урбановічу палегчала. Так бывае заўжды, калі нядобрыя прадчуванні спраўджваюцца. Палегчала, але потым схапіўся за галаву! Што рабіць з маладой, прывабнай, хутчэй пыхлівай, чым ганарлівай шляхцянкай са збяднелага роду? Можа, ён памыліўся, калі выбраў занадта маладую? Але каго браць тады? Са старых дзевак засталіся толькі няўклюды, бо ўсе добрыя даўно пабраныя. Калі іншыя жаніліся, ён вучыўся, служыў, дабіваўся пасадаў. Што яму заставалася рабіць, на добры розум, у сорак пяць гадоў? Не жаніцца зусім? Але пра сям'ю толькі і марылася, дзеля яе будавалася кар'ера, дзеля яе прыніжаўся, цярпеў…

Пан Урбановіч пакутліва перабіраў у памяці ўсіх ваколічных маладых людзей, хто мог быць выбраннікам Аксаны. Першы, хто прыйшоў на розум, — дзіўны настаўнік, выпісаны з Расеі, — Арыстоклій Дастоеўскі… Хм. Адно імя чаго варта. Але настаўнік адпрасіўся ў Вільню купляць падручнікі, а таму Аксана не магла яму пісаць палюбоўную цыдулку. Далей чамусьці прыляпіўся Ясь Кавалец, брат па матцы. Часцей ад усіх бываў тут. Грамату ведае, шрайбае вершы. Па-расейску… Яму не паказваў, але вось Аксане даверыўся… Ці магла Аксана закахацца ў мужычага сына, хоць ён хлопец відны, плячысты, румяны. Нахапаўся французскіх фразаў, кнігі чытае і па-польску, і па-расейску. Сябруюць, бо разам выраслі, у адной вадзе купаны, па адных лужках бегалі… Хм, хм… У адных копах качаліся. Не, Кавалец смаркач яшчэ. Ну які з Кавальца каханак пані Аксаны? Па-першае, на братаву не паквапіцца, не адважыцца, па-другое — замалады, на гады чатыры маладзейшы. Куды яму… Ды і бесталковы… З семінарыі выгналі, у Маскве не змог быць… У семінарыю не ўзялі назад, дарэмна толькі грошы ўпаліў, падмазваючы каго трэба. О, братка, тут жыццё пражыві, каб у людзі выбіцца, даслужыцца. Не любіш кланяцца, жыццё прымусіць.

Належна перабраць усіх маладых (ды і немаладых, хто іх, жанчын, ведае) мужчын. Улічыць нават фурманаў, лёкаяў, работнікаў… Не, не… Не шляхту — выключыць. Аксана не такая, каб з простымі…

Местачковыя… Уласна абываталяў, мяшчан мала, адныя жыды. У іх — вера іншая. Яны ўсе добрыя сямейнікі… Ці Аксане заманецца на жыда? Хіба… Хто ведае, гэтую сучасную моладзь… Няўжо і жыдоў перабіраць? А яны што, не людзі? Пачаць з багацейшых? Іцэкаў Шмуйла? Выпісалі з Пецярбурга фартэпіяна, Іцэк трэнчыць за мілую душу. Хадзіла з Ганнай да яго не раз. Але ж невысокі, маленькі. Не, на такога сэрца не загарыцца. Хаімаў Ёсель? Чым мог спакусіць Аксану? Нічым… Чорны, дробны, у акулярах, пэйсы гадуе, Тору пад пашкай цягае… Ягоны брат Бэрка ладнейшы: плячысты, самавіты. Якраз на ролю палюбоўніка пацягне. Што за глупства. У Бэркі дзіця, ажаніўся нядаўна…

Усё, больш з юдэяў ніхто на Аксанінага каханка не пацягне… А з хрысціян? Ну, з каталікоў надта ўсе набожныя, на распусту не пойдуць. А праваслаўныя? Ды і тыя ж такія сур'ёзныя, богапачцівыя. Не, мястэчка выкрэсліваецца.

Хто з бліжэйшых паноў? Бароўскія… У яго сыны. Старэйшы недзе вучыцца, а меншы, Людовік, хваравіты. Ды і замалы. Яны нават мала і сустракаліся. Хіба некалькі разоў на вячорках — Аксана сама расказвала. Малы, далікатны занадта, сарамлівы… Не… Не падыходзіць. Далей, Пратасавіцкія… У старога ажно чатыры сыны. Два, лічы, малыя, самы старэйшы жанаты. Другі хлопец таксама пад Аксанін узрост… Казалі, вучоны надта, у Пецярбург збіраецца…

Да раніцы пан аканом не спаў, варочаўся на сваёй канапе, сіліўся заснуць, — прынцып ніколі не перамолваць у галаве тое, што раніцай можа аказацца глупствам, не дзейнічаў. Ды і як тут заснеш? Ускокваў, хадзіў, як ходзіць у сутарэнні асуджаны на смерць. Калі яго ўсё ж змарыў сон, то сасніў, як ягоная жонка, узяўшыся за рукі з тоўстым панам Таўкачом, круціцца ў скоках.

Аканом пракінуўся ад сну. Адчуў — увесь у кроплях халоднага поту… Ну, сапраўдную вакханалію сасніў, што часам ладавалі цёмныя сяляне ў лесе на Столінскіх хутарах, дзе была Лысая гара — яе яшчэ называлі Белая гара — і на якой на Святога Яна запальваўся паганскі агонь. Перажагнаўся. Што за нячысцік яго душыць?

Раздзел VII. Першы абавязак жанчыны

1. Сонца на захадзе

Развідняла, надыходзіў панядзелак, належала заняцца тым, чым звычайна займаўся, што запланоўваў. Але якая работа, якія планы! Урбановіч ледзь дачакаўся раніцы і цяпер зразумеў, што ніякай работы не будзе, а будзе пакута чакання, калі прыйдзе вечар. Абражаным, з увярэджаным гонарам час здаецца іншым.

Вонкава ў жыцці нічога не змянілася, але ў партманеце ляжала цыдулка, якая не давала ні жыць, ні дыхаць. Добра, што хоць Ганна сядзела ў лазні пад пільным вокам Мондрыка і клопат з ёю адсоўваўся на нявызначанае «потым».

Каб не бачыць жонкі, аканом сказаў, што паснедаў адзін, і пайшоў па службах. Пахадзіў па людзях хутка, бязмэтна.

Вось ужо прайшла і раніца, і людзі даўно рабілі свае работы, але да часу, на які было прызначана спатканне, — заход сонца, — усё яшчэ было далёка.

Сонца марудна кацілася па небасхіле. І хаду ягоную, бег — не прыспешыць. Хоць крычы, хоць валашэй. Урбановіч спрабаваў прымусіць сябе заняцца гаспадаркай. Належала паслаць людзей да карэты, якая прывезла доўгачаканы груз з Англіі, з сельскагаспадарчай выставы, але не даехала, зламалася. Карэту рамантавалі, але яна зноў, цяпер канчаткова, разламалася зусім блізка ад Манкевічаў.

Гаварыў з людзьмі і дзіваваўся са свайго змененага голасу, потым зачыніўся ў кабінеце, спрабаваў чытаць і нават драмануў крыху. Паклікалі абедаць. Сказаў, што паедзе да карчмы, і сапраўды сеў у брычку, але далёка ад эканоміі не ад'ехаў. Спыніў жарэбчыка і прастаяў мо з гадзіну, раз-пораз зіркаючы на сонца. Не, куды там. Яшчэ толькі поўдзень. І куды падзецца?

Вярнуўся ў фальварак, пайшоў у парк, пагладзіў аблезлых хартоў, паназіраў у сажалцы за таўстагубымі карасямі.

Выйшаў з-пад старых дрэў і абрадаваўся — сонца пачало жаўцець, ружавець, заблішчэлі ад ягоных касуляў лісты дрэў. Неўзабаве свяціла пачырванела, зрабілася, як налітае, і марудна стала хіліцца да небакраю. Аканом пазіраў на яго і ў думках усімі сіламі прыспешваў яго хаду. Яму здавалася, што ён ніколі не дачакаецца, калі сонца ўрэшце завісне над далёкімі лясамі Графскай пушчы, схаваецца за імі. І тады…