Літоўскі воўк

— Ой, злякаўся! — рэкнуў Пратасавіцкі.

— А ты, Ясю? Што надумаў? — пан Дамінік звярнуўся да Кавальца. — Ідзі за мной…

З гэтымі словамі пан Дамінік узяў Яся за руку, як дзіця, як цацунка [4] якога.

— Яны мяне… абразілі… — усё яшчэ задыхаючыся ад гневу, вымавіў Ясь. — Мужыком, хлопам абазвалі… А я ж… Вы ж ведаеце…

— Entre nous, c'est un homme perdu [5] , — сказаў Бароўскі, не выпускаючы Ясеву руку, быццам хлопец папускаўся біцца.

4

Цацунок — выпестак, распешчанае дзіця.

5

Паміж намі, гэта згублены чалавек (фр.).

— Паўтараю: entre nous, c'est un homme perdu, — зноў сказаў Бароўскі і моцна тузануў Яся за рукаў.

Ясь глядзеў на гладка паголены твар пана Дамініка, чмыхаў носам, варушыў пялёсткамі ноздраў, астываў.

— Зразумеў? — не адставаў Бароўскі. — Ты ж вучыў французскую мову…

Ясь кіўнуў, паддаўся, адышлі ўбок.

— Схамяніся, чалавеча, — сказаў пан Бароўскі. — З кім намерыўся біцца? Адно смеху было б. Я ж кажу — гэта не высакародныя людзі, гэта чэрнь. Горшыя за мужыкоў.

То была праўда — акрамя смеху, нічога не выйшла б. Натаўкла б шляхта яго за мілую душу. Ці заступіўся б хто з мужыкоў.

— Ганарысты, як правадыр чырванаскурых… А фанабэрыя, браце, загана. Слухай, Людовік прывёз новую кніжку… Пра амерыканскіх індзейцаў… Цікавая, братка, кніга, на пачытай…

Ясь утаперыўся ў кніжку.

— Ніколі не звязвайся з імі, — павучаў пан Дамінік. — У цябе свая дарога ў жыцці, у іх — свая. Ты ганарыся, што ў цябе бацька мужык. Увогуле, усё гэта глупства, саслоўныя забабоны. Злаві мне лепей…

— Не буду я вам нічога лавіць…

— Бачыш, які ты нявыхаваны… — Пан Дамінік павярнуў Яся тварам да сябе. — Ты павінен падзякаваць мне, што ад бяды адвёў, а ты колешся, як ёрш.

— Я… Я дзякую пану…

— Во, так весялей, — Бароўскі абрадаваўся. — Я з табой даўно шукаю сустрэчы. Ты як выдатны птушкалоў маніўся злавіць мне…

— Я вам, васпане, усё, што можна было, палавіў…

— Не перабівай старэйшых, Ясю. Я вось што прашу. Кажуць, недзе ў Графскай пушчы, на балотах, ёсць востраў, на якім зверына хаваецца… Вось што мяне цікавіць…

— А я гэтага не ведаю, васпане, дзе тая прошча.

— Гэтага быць не можа. — Бароўскі строга і адначасова ўмольна паглядзеў на Яся. — Знайдзі…

— Цімох, каторага з Манкевіцкага бровара прагналі, кажуць, ведае… А я — не.

— Калі ўбачыш у той прошчы невядомую, незвычайную птушку — злаві. Богам прашу… І табе, і Цімоху птушка даецца. Ад прыроды, ад натуры… Ну, слова? Добра?

Ясь даў слова, згадзіўся, але з чым, толкам не разумеў. Усе птушкі, якія насялялі навакольныя лясы, балоты і лугі, — ад самай малой да самай вялікай, — здаецца, ужо злоўлены і вызначаны. Хіба ў прошчы недзе на балотах за Графскай пушчай можна было што ўбачыць цікавага. Але дарогі туды Ясь не ведаў.

Раздзел VI. Няспраўджаны прынцып

1. Падбухторшчыкі

Калі Дамінік і Кавалец пайшлі, пан Пратасавіцкі падсунуўся да пана Кудліцкага:

— Што гэны пуляк па-французску праталалэхаў?

Кудліцкі пачухаў галаву і сказаў:

— Здэцца, абазваў цябе… Хіба васпан не чуў?

— Я пытаю ў васпана — як абазваў?

— Як? А так: падпускальнікам смердзюхоў… — з відавочным задавальненнем праказаў Кудліцкі.

— Бароўскі, жаба бязгубая… Пайду да спраўніка… — рашуча вымавіў Пратасавіцкі. — Я гэтага так не пакіну… Навучаць усялякую ахлямуздрыну французшчыне і выхваляюцца… Пшэкі фанабэрныя!

У той час калі на адным канцы кірмаша вялася такая гаворка, на другім, дзе ішоў гандаль лодкамі, нехта нешта гаварыў, і гаварыў так гучна, што на голас падцягваліся і падцягваліся людзі. Неўзабаве там сабралася цэлая гурма людзей. Гаварун даводзіў нешта сваё, яму супярэчылі ці выкрыквалі адабральнае. Часам натоўп узрываўся гучным рогатам.

— Што яны там сеймікуюць? — пацікавіўся пан Кудліцкі, становячыся на верхняе бервяно, каб угледзець, з-за чаго сабралася грамада.

— Мужыкі пра сваё лапочуць… — адказаў Пратасавіцкі. — Каб меней рабіць, каб болей на саломе спаць…

— І каб ніколі не ўмывацца! — падхапіў нехта з шляхцюкоў, і шляхта, задаволеная трапным, як ёй здавалася, жартам, зарагатала.

— Самыя… вы… па тры дні… не ўмываецеся, — прабурчэў загарынскі селянін. — Два паны — адны штаны!

— Што? — Падскочыла шляхта, але селянін пакрыўджана махнуў рукой і падаўся прэч.

Сталі разыходзіцца і іншыя, падаліся ў накірунку да купы людзей, што слухалі прамоўцу. Асобныя словы праз кірмашовы шум даляталі і сюды.

— Цар… Воля… Маніфест… Свабода…

— Цьфу ты, гэта ж прапаганду нехта рэжа… Супраць ураду, далібог, — вылупіў і без таго пукатыя вочы Пратасавіцкі. — Пайду паслухаю… Няўжо Варшава і нам спакою не дасць. Волі ёй захацелася, каб яе трасца.

Пан Пратасавіцкі разгірэчана падняўся з бервяна, каб таксама ісці туды, куды людзі ішлі. Пацягнуліся за ім і астатнія шляхцюкі.

Кавалец ніколі не чуў агітатараў. Развітаўся з Бароўскім і таксама пакіраваўся да натоўпу. Блізка не стаў падыходзіць, усё чуваць і здалёк. Прамоўцы, праўда, не відаць, стаяў, пэўне, у лодцы на вадзе.

— І цар, і паны — заадно, — разважаў гаварун. — Вольнасці нам ніхто не дасць, калі мы ўласнымі рукамі не возьмем яе. Што з тае вольнасці, якая абвешчана царом? Цар не пра селяніна дбае, ён мае клопат пра паноў…

— Не, цар пра мужыка дбае! — крыкнуў загарынскі чорнабароды селянін. Крыкнуў не дзеля праўды, а так, каб пазлаваць агітатара. А мо і дзеля смеху крыкнуў.

— Цар, можа, і думае пра мужыка, але да кожнага мужыка цар не дойдзе. На гэта ў яго ўрад ёсць. Урад з паноў, з чыноўнікаў, і гэтыя чыноўнікі і паны згавораныя з кім? Ну, не з мужыкамі, праўда!

— Праўда, праўда твая! — загулі сяляне. — Урэж ім, дай ім!

— Выходзіць, вы, рукі каторых у мазалях, — дзеля ўраду, а належыць наадварот, мужыкі. Урад дзеля нас каб быў, пра нас дбаў, мужыкі… Не Богам урад заведзены, але людзьмі…

— Вось рэжа праўду, дык рэжа… Яго павесіць мала, — сказаў селянін у новых лапцях, які стаяў побач з Ясем. — Узяць ды на першай асіне павесіць…