Літоўскі воўк

— Адыдзіся! Адплывай! — крычаў прыстаў, адпіхваючы нагой Ясеў човен.

Весляры зразумелі, што нешта падчапілі, сталі лавіць вяроўчыну вёсламі, каб адчапіцца ад яе. Урэшце падпхнулі саж пад ніз дубка, праслізгнулі паверх вяроўкі наперад.

— Дабяруся да тваёй нюхаўкі! — устрасянуў кулаком прыстаў, у якім заціскаў рэвальвер. — Я табе яе начышчу. Будзе як новы пятак!

— Глядзіце, каб у вашэці ў самога што не заззяла часам… — прабурчэў Кавалец.

— Што ты мармычаш, хаме?! Ты яшчэ агрызаешся?

— Не, васпане, я кажу: едзьце сабе. Я — нічога. Гладкай вам дарогі…

Добра, што прыстаў падкі на гарэлку. Любую справу можна залатвіць. І шляхта, і мужыкі смяюцца: каб браў грашыма, то даўно разбагацеў бы. У іншых месцах бяруць, а тутэйшым пашанцавала на п'яніцу.

— Вяслуйце! Чаго спыніліся? Дагнаць, хутка! — зароў трубным голасам Вусаціха. — Ну хто ж так грабе! Таўчацё ваду, як таўкачамі! Вяслуйце!

Ясь зірнуў у той бок, куды паплылі ўцекачы. Толькі галовы мільгаюць за купамі падтопленай лазы… Значыць, дапамог, выходзіць — уцяклі. Няхай людзі ўцякаюць, няхай ім добра будзе. Калі і бунтаўшчыкі, падбухторшчыкі — самі адкажуць за сваё перад Богам.

3. «Магнацкі» дом

Ясь прывязаў човен да абадранай вярбы, апрануў сурдут і боты, пераклаў гаманец у сурдут, падняўся па абрыве ўверх, з гары ўгледзеў, што і лодка, і дубок схаваліся за лазой, не відаць нікога. Уздыхнуў з палёгкай і пайшоў праз стары парк да сядзібы аканома Ўрбановіча.

Старыя высозныя дубы падстаўлялі далонькі сваіх цвёрдых лістоў пад гарачае сонца. Сонечныя касулі прабівалі вершаліны, святло стаяла слупамі паміж укарэлых ствалоў, высвечвалі леташняе сшэрхлае дубовае лісце. Месцамі дубы расступаліся, і на палянах весела глядзелі жоўтыя і цагляныя кветкі сонечных дзьмухаўцоў, якія тут, у прыцемкавым парку, толькі ў жніўні і зацвіталі.

Вось між таўсцюрных дубоў відаць і панскі дом. Архітэктар крыху перамудрыў, перарабляючы колішнюю афіцыну пад прадстаўнічы будынак. Пры фасадзе, справа і злева ганка, былі пастаўлены цагляныя і затынкаваныя пад белы мармур калоны, крытыя драўлянай стрэшкай. У астатнім дом быў афіцына афіцынай, гэта значыць доўгай нізкаватай аднапавярховай будынінай. Затое вакол дома было ажно некалькі альтанак. І драўляных, і цагляных. Матэрыялу хапала — у гушчыні парку хаваўся разбураны палац — рэшткі графскай колішнасці. Ад сцен палаца адбівалі цэглу, з пакояў выдзіралі падлогі, каб дабудаваць афіцыну, муравалі, дзе трэба і дзе не трэба, калоны, утыкалі вакол дома патрэсканыя гіпсавыя скульптуры антычных багоў ды розных наядаў.

Вонкава афіцына набыла нейкае падабенства з палацам, але ўсярэдзіне пакоі засталіся катушкамі. Вакол дома аканом разбіў роўненькія дарожкі, загадаў пасыпаць рачным пяском ці бітай цэглай, выпісаны садоўнік насадзіў кветнікі, кусты ружаў… Стараннямі і клопатамі пана Ўрбановіча гэты куток парку ператварылі ў сапраўдны батанічны сад. Пад падрэзанымі дрэвамі і па пастрыжанай па ангельскай модзе траве бегалі аблезлыя харты, хоць гаспадар ні палявання не любіў, ні сабак асабліва не мілаваў; лічыў, што лепш трымаць добрую курыцу, бо знясе за год трыста яек, а хорт з'есць харчу, як добры парсюк, а карысці з яго ніякай.

Ясь мусіў аддаць пані Аксане прачытаныя кніжкі і ўзяць новыя. І пры гэтым пажадана не сутыкнуцца з гаспадаром. Зноў аканом стане вучыць жыць: як належыць хадзіць, як гжэчна смаркацца, як правільна стаяць каля паненкі… Ты не вучы жыць, дапамажы капейчынай.

Ясь успомніў пра цыдулку, схаваную ў глыбокай кішэні сурдута. «Абавязкова перадаць Аксане. Але ж што ў ёй напісана?» — мільганула спакуслівая думка. «Нельга, ты — высакародны чалавек, — паспрабаваў змагацца са спакусай, — чужыя лісты, няхай сабе і цыдулкі, чытаць нельга…» Але рукі, вялікія, нязграбныя рукі, быццам самі па сабе палезлі ў сурдут па гаманец.

4. Я — ёсць

Ясь выцягнуў паперку, затуліўся за тоўстую сасну, разгарнуў паперку і ўважліва прачытаў літары. Ніякага сэнсу. І не па-польску, і не па-французску. Хм. Стаў чытаць уголас. Прачытаў… І тут быццам кіпнем абдало! Схапіўся за галаву. Ён не паверыў уласным вачам! Можа, ён памыліўся. Яшчэ раз прачытаў. Цяпер не ўголас, моўчкі.

Выходзіла! Так! Цыдулка была напісана… на ягонай роднай мове. У гэтае немагчыма было паверыць! Ён чытаў і чытаў чатыры кароценькія словы, упершыню ў жыцці бачыў родную мову, напісаную лацінскімі літарамі, і ў душы нараджалася шалёная радасць, міласць, натхненне. Як проста і як цудоўна! Яся ахапіла млявасць, ён пахіснуўся, прашаптаў:

— Божа несмяротны! Я — ёсць!

Дагэтуль ён чытаў па-расейску, па-польску, крыху па-французску, але на сваёй роднай мове — ні разу. Выходзіла, што расейцы меліся, палякі былі, французы — і тыя існавалі, а яго, Яся, Іяана Кавальца, як і не было. Гэта так проста і так геніяльна — узяць пярыну, умакнуць у чарніла і напісаць па-свойму, па-роднаму, як гаворыш! Скажам, усяго два словы, шэсць літар: «Я — ёсьць!» Па-свойму, па-наску! На родненькай мове!

Ясю падалося, што адразу, у адзін міг ён атрымаў усе скарбы, якія ёсць на свеце. Быццам быў сляпы, а то стаў відушчы.

Ды што лацінка! А калі напісаць гэтыя словы рускімі, царкоўнымі, кірылічнымі літарамі?

Пісаць не было чым. Тады стаў вадзіць пальцам у паветры літары. І словы выходзілі! І гэта ж можна напісаць любое слова! Любы сказ!

Ясь аж падскочыў ад радасці. Які ж ён някемлівы, калі не дадумаўся да гэткай простай рэчы — пісаць на сваёй мове. Ён жа не француз які, і не паляк, і не масковец, каб, адпаведна, пісаць па-французску, ці па-польску, ці наламвацца на маскоўскі манер. Не, браце, у яго сваё гаварэнне ёсць, свая мова, свая душа, свае трызненні, радасці, прымхі, свае людзі, у рэшце рэшт… А галоўнае — Бог! Гэта ж і да Бога так можна звяртацца на пісьме.

Юнак адчуў сябе нечувана магутным. Радасць распірала грудзі. Але што ж гэта ён? Прачытаў чужую цыдулку, даведаўся пра сакрэт (не, не пра той, праз які ў ёй было напісана, а пра сакрэт мовы, роднай пісьмовай мовы) і ідзе з разгорнутай цыдулкай праз панскі парк да афіцыны, як апошні дурань. А як Аксана ўбачыць?!

Хуценька схаваў цыдулку, уздыхнуў… Гэта ж і Аксане не раскажаш, не падзелішся гэткай радасцю. Адразу скеміць, што цыдулку чытаў. Можа, як час пройдзе, прызнацца? Эх, які ж ён таўкач, калі не дадумаўся сам пісаць на сваёй, роднай мове.

Аксана! Калі да яе пішуць (і хто піша — свой, наскі чалавек, і не пісар павятовы які, але вайсковы лекар, чалавек, які вучыўся ў самім Пецярбургу! — Артур Буевіч), дык і яна, пэўна, піша. Хутчэй да яе, хутчэй… Яны, гэтыя людзі, пішуць на роднай мове!

Ясь прыспяшаўся да афіцыны, на хадзе, як у гарачцы, прышэптваючы:

— Мы — людзі, мы ёсць, мы — народ…

5. У Аксаны

Ні ў парку, ні каля афіцыны нікога не было. У эканоміі ўсе займаліся кожны сваёй работай. Розных прыдзвернікаў, лёкаяў, халуёў Урбановіч цярпець не мог.