Літоўскі воўк

Далей. Можа, спраўнік і хацеў атрымаць куку ў руку за Буевічавага сына. І пэўна хацеў. І намёкі рабіў. Але ў ягонай кампетэнцыі было толькі следства, пошук таго самага corpus habeat, гэта значыць складу злачынства, ад якога залежала мера пакарання: вісельня, Сібір ці высылка. Ужо адно тое, што справу Артура Буевіча выдзелілі асобна ад іншых спраў і не перадалі ў ваенна-палявы суд, каштавала неверагодных высілкаў.

Карацей, спраўнік здзівіўся, калі давераныя асобы перадалі яму неафіцыйнае пажаданне вышэйшага начальства: як мага мякчэй абысціся з арыштаваным мяцежнікам па прозвішчу Буевіч — аж да вызвалення яго з-пад варты.

Спраўнік яшчэ болей быў здзіўлены, калі капітан жандармерыі Фогель прызнаўся, што і яму паступіла «негласное указание» як-небудзь вызваліць з-пад следства былога «тутошнего предводителя банды мятежников». Адкуль такія заступнікі? У якія негацыяцыі кінуўся стары Буевіч, каб сабраць грошы і так спрытна падмазаць губернскае чынавенства?

Тлумачэнняў гэтаму не знаходзілася. Але пажаданні начальства належала выконваць. Вось і заселі спраўнік і капітан Фогель у карчме на Пінскім тракце пісаць паперы пра ўцёкі арыштанта. Перад гэтым аб'ехалі ўжо вядомае чытачу поле і ўявілі, як магло здарыцца, што арыштаваны Буевіч выкарыстаў сумятню падчас цывільнай бойкі і бясследна знік.

Рэч была ў тым, што бойка паміж партыямі Буевіча і Дубойскага за метэарыт сапраўды, як кажуць, мела месца. Але гэта даўно было, і судовая справа пакрылася пылам, прыкрытая з-за палюбоўнага замірэння. Спраўнік выцягнуў гэтую справу, атрос яе ад пылу і на ўсялякі выпадак насачыняў розных пратаколаў заднім чыслом. Ды такім чынам, быццам усё адбывалася толькі што.

— Уга, спадар капітан, — казаў ён. — Хабар і жанчыны — вось два асноўныя рухавікі гісторыі. Менавіта яны стымулююць развіццё чалавецтва.

У карчме было поўна людзей, у асноўным той самай шляхты, якая і ўдзельнічала ў «апошнім наездзе». Шляхцюкі падпісвалі адрас расейскаму імператару ў вернападданстве: ездзілі дэлегацыямі па фальварках, не прамінаючы ніводнай карчмы на дарогах.

У гэтай карчме за колца, ушрубаванае ў сцяну, быў прывязаны аблезлы мядзведзь. Яго кармілі размочаным у гарэлцы хлебам, і ён качаўся па падлозе, чым і цешыў публіку. Тут і там чуліся шчырыя гутаркі.

— Што, зноў Бэрку шаблю ў заклад аддасі, пане дабрадзею? — казаў пан Пратасавіцкі, звяртаючыся да Налёткі-Чарняўскага.

Паны зарагаталі. Калі Налётка хацеў выпіць, а пані Чарняўская не давала дома гарэлкі, ехаў з шабляй да Бэрка. Потым жонка выкупляла тую шаблю.

— Ты сваю аддай, — прабурчэў Налётка. — Твая са смарагдам, хто не ведае тваёй шаблі?! За яе Бэрка вядро гарэлкі паставіць… За маю мала дае…

— Маёй шабляй таргавіцкія канфедэраты бітыя былі яшчэ за Кацярынай. Касцюшка…

— Цыц! Пра Касцюшку не ўспамінаць… Глядзі, Фогель вухі наставіў…

Фогель адвярнуўся.

Ад іншага стала данеслася:

— Які ён маскаль! Наш, недзе з-пад Магілева…

— Вядома, пасада… Цар добра плаціць за пасаду. Гэтага не адабраць.

— Параненых хавалі, хто куды прыдумае, бо жандары шукалі. Валасевіч, каб яму праз рэбры козы траву скублі, хадзіў і паказваў, дзе ў каго паранены хаваецца… А свой жа чалавек… Са шляхты, ягоная сястра ў Пінску за каталіка выйшла… Нічога, трэцяе дзіця нарадзіла.

— Кажуць, новая каманда прыйшла… З сабакамі стануць шукаць…

Шляхта п'янела на вачах. Вунь ужо і абдымаюцца, цалуюцца, шапкамі сталі мяняцца.

«Божа мой лістасцівы, — падумаў Фогель. — У якім я стагоддзі? У свеце будуюцца чыгункі, праводзяцца тэлеграфы, а тут, пасярод гэтых балотных пустак, жыццё адстала на сто, ды дзе там, на дзвесце гадоў… Нашто Расеі гэтыя жывыя выкапні? Пра іх жа камедыю пісаць можна…»

— Напішу, што вас з каня сцягнулі? — падняў галаву спраўнік. — Сцягнулі і абяззброілі…

— Пішыце, што хочаце… — адмахнуўся Фогель, выпіў кілішак смярдзючай гарэлкі, захрумстаў гурком.

«А мо падысці да пана Налёткі і папрасіць рукі ягонай дачкі? — узнікла ў капітана зманлівая думка. — Пад чаркай згодзіцца…»

Фогель падняўся, злавіў позірк Налёткі. Той падміргнуў яму.

«Не, рана яшчэ… — варухнулася думка. — А раптам Марыся занатурыцца і не згодзіцца?»

Не пайшоў да шляхціца, падаўся да дзвярэй. Спраўнік увішна перапісваў паперы і нават не падняў галавы, не паглядзеў услед.

На ганку Фогель сутыкнуўся з чалавекам. Нізенькі, плюгавы, ён адразу сарваў шапку, паказваючы вузкі, як у малпы, лоб, хацеў шмыгнуць пад руку, але Фогель цопнуў селяніна за плячо.

— Куды? Чый ты? — спытаўся, пацяшаючыся, што наганяе на селяніна такі страх.

— Паночку, — узмаліўся селянін, — вінаваты, прапіць хацеў не сваё… Чужое…

У працягнутай нямытай руцэ Фогель убачыў медальёнчык на ланцужку.

— Аддаць хацеў, ды саромеўся, паночку… Злітуйцеся…

— Чыё гэта?

— Паніча Артура, арыштаваны ён… Злітуйцеся, паночку…

Фогель, не адпускаючы селяніна, каб не ўцёк, расчыніў вечка медальёна. Усярэдзіне — партрэцік жанчыны.

— Гэта хто?

— Матка ягоная… Нябожчыца жонка васпана Буевіча.

«Добры падарунак маладому Буевічу на развітанне… — падумаў Фогель. — Праз Марысю перадам, ласкавейшая будзе…»

Жандарскі афіцэр адпусціў небараку, пакапаўся ў кішэні:

— На, вазьмі на кручок. Слухай, кажуць, ты ведаеш месца, дзе ў Графскай пушчы звяры збіраюцца. Не пакажаш?

— О не, паночку, не ведаю. Далібог, не ведаю. Грэшны стаў, а грэшнаму не дадзена. Нікому не дадзена, а як пасвяцеюць людзі, то і адкрыецца месца, а пакуль, паночку, грашаць, то закрытае гэта месца, не відаць і знаку… — забалбатаў селянін, абрадаваны, што яго не толькі не б'юць за крадзеж, прысваенне чужога, але яшчэ і капейчыну на гарэлку далі. — Я, паночку, і хацеў бы ўбачыць, і шукаў, ды заблудзіўся. Ледзь не прапаў…

— Ідзі, — махнуў рукой Фогель. — Ідзі і больш не крадзі.

7. Дурны сон аканома

Пан Ежы паціраў рукі — эканомія квітнела. З інсурэкцыяй таксама выйшла гладка. Напачатку пабыў сярод завадатараў, потым — адышоў, адстаў, заняў месца нейтральнай апазіцыі. Дзякуй спраўніку, не выдаў. Цяпер галоўнае — быць заадно з уладай. Надышоў час праявіць сябе. З Аксанай таксама няма асаблівых клопатаў — штодня пераконваў, што лепей, зручней, выгадней жыць ціха-мірна, бо глядзі сама, як усё абярнулася з гэтым паўстаннем. Нічога, акрамя крыві, Сібіры, разарэння цэлых родаў. Хочуць палякі — няхай бунтуюцца. Аксана хадзіла засмучоная, але разумела ўсё, бачыла і паспакайнела. Асабліва пасля таго, як разабраўся з гэтым Артурам. Лічы — выкупіў. Няхай нават стары Буевіч грошы і не верне — а што не верне, аканом не сумняваўся, — усё роўна ёсць выгада толькі ад таго, што гэтага бунтача няма тут. Няхай едзе хоць куды — у Варшаву, у Парыж. А па гэтай зямлі будзе хадзіць разам з Аксанкай ён — пан Ежы Ўрбановіч.