Літоўскі воўк

— Эй, — закрычаў Шаламіцкі, — чаго, панове, сабраліся? Польшчу ці Расею ваяваці?! Ці між сабой біцца?

Зноў зарагаталі. Тут з дому паказаўся Буевіч. Паголены, у паляўнічым казакіне, шчытна аперазаны, пры шаблі, з дубальтоўкай. Яму падвялі каня. З непрывычнай для таўстуна жвавасцю ўзляцеў у сядло, крануў каня, пад'ехаў да шляхты.

— Панове, — сказаў нягучна. — Чаго я вас склікаў?! Вас, панове, чакае вельмі далікатная справа. Толькі, панове, entre nous — паміж намі. Вы, пэўна, памятаеце, як тры гады назад, калі яшчэ быў прыгон, Бог кінуў нам з неба нябесны камень, метэарыт [8] . Камень упаў у балота на памежнай грані між маёй зямлёй і зямлёй паважанага пана Дубойскага. Удакладняю — упаў у маё балота! Хлопы пана Дубойскага тады прыбралі гэты камень з балота і паклалі яго роўна на мяжу. Затым пан Дубойскі зацёг метэарыт у свае харомы, хваліўся ўсім, паказваў, сцвярджаючы, што камень упаў на ягонай зямлі. Але гэта не так, бо нябесны камень, або, як яшчэ кажуць, перуновік, упаў, паўтараю, у маё балота!

8

Гутарка ідзе пра так званы Цменскі метэарыт. Упаў ён у жніўні 1858 года каля сяла Цмень (або Жмень) тадышняга Пінскага павета (цяпер в. Цмень Столінскага р-на). Кавалкі гэтага метэарыта захоўваюцца ў Венскім нацыянальным натуразнаўчым музеі, у калекцыі Расейскай акадэміі навук, у Амерыканскім музеі натуразнаўчай гісторыі.

Буевіч перавёў дых.

— Дык вось, панове, нядаўна прыязджалі запрошаныя панам Дубойскім вучоныя. Яны раскалолі метэарыт на дзве палавіны. Адну забралі ў Віленскі музеюм. Адпаведна, панове, другая палавіна засталася. Яна ляжыць у кабінеце пана Дубойскага…

І шляхта, і сяляне слухалі як зачараваныя. Зразумела, усе памяталі, як з грукатам і громам сярод яснага дня з чыстага неба ў балота ўпаў той нябесны камень. Гэтулькі пярэпалаху тады нарабілася! А потым той камень ляжаў сабе на мяжы, нікому не патрэбны. Да пары да часу.

— Панове, я лічу, панове, што тая палавіна метэарыта належыць мне. Па справядлівасці, панове.

І ўжо бочачку з гарэлкай насіў паміж паноў Цімох, наліваў, хто хацеў пачаставацца. За Цімохам хадзіла Хрысця са сподам, каб паны закусвалі.

— А што? Пан Дубойскі не аддае? — спытаўся стары Шаламіцкі.

— Я цаню высокія маральныя якасці свайго суседа, але сабраў вас, каб адбіць той камень, той пяруннік, у пана Дубойскага збройна, бо, зараза касмалобая, не аддае.

— Навошта, пане Буевіч, вам тая камянюка? — спытаўся пан Пратасавіцкі.

Ён пільна сачыў, як Цімох абходзіць шляхту — спачатку да больш паважаных, потым — да меней. Пратасавіцкаму выпадала частавацца апошняму. Гэта яго, зразумела, крыўдзіла, але што паробіш?

— Сапраўды, — падтакнуў пан Кудліцкі, — думаю галавой, а на халеру вам той камень?

Кудліцкі таксама сачыў на Цімохам. Яго цікавіла адна думка — да каго першым прыйдзе прыслугач — да яго ці да пана Пратасавіцкага.

— Кажуць, што пану Дубойскаму за тую палавіну заплацілі немалыя грошы, — сказаў на гэта Налётка-Чарняўскі.

— Іменна так, — кіўнуў галавой Буевіч. — У Віленскім музеюме камень паказваюць за грошы… Але грошы тут ні пры чым. Гонар, панове, у першую чаргу.

— А ці не прасцей дамовіцца? — паныла спытаў пан Вабішчэвіч.

Аксаніна вяселле ў свой час абабрала яго да ніткі, і ён вінен усім, у тым ліку і Буевічу, і ніяк не мог разлічыцца з даўгамі, хоць ты чорту душу аддавай у заклад.

— Як можна дамовіцца з шайтанам? — абурыўся Буевіч. — Спрабавалі… Нават ваш зяць, пане Вабішчэвіч, манкевіцкі аканом, шаноўны пан Ежы Ўрбановіч, хадзіў да Дубойскага. Прасіў толькі палавіну грошай, якія Дубойскі выручыў за кавалак таго метэарыта. І нічога не выпрасіў.

— Во, жыла, сквапень! — абрадавана казаў пан Пратасавіцкі — да яго нарэшце падышоў Цімох.

— Так што, панове, думаю, наезд непазбежны.

— Непазбежны! — закрычала-загула шляхта, бо пяршак-гарэлка адразу біла ў галаву.

— Зразумела, яшчэ будуць ужыты ўсе сродкі, панове, — казаў далей Буевіч, — каб пазбегнуць… кровапраліцця, але, думаю, не такі пан Дубойскі чалавек, каб аддаваць проста так тое, што прыгрэблі ягоныя, выбачайце, граблі.

— Так, так, — загудзела шляхта.

— Пан Дубойскі змоладу не быў раскідакаю, — сказаў Вабішчэвіч, — і рабіўся з часам усё прыжымісцей ды прыжымісцей, а пад старасць грош не пазычыць…

— Неба паслала нам падарунак, дык то яму адному? — нагнятаў жарсць Буевіч. — Але не гэтае самае крыўднае, панове. Мне расказвалі, панове, што на шыльдачцы ў тым музеюме пазначана — метэарыт з зямлі пана Дубойскага.

— Дык ён і гонар увесь прыбраў сабе? — закрычала шляхта. — Можа, панове, выстарчыць нам балбатаць, пап'ём якога квасу ды паедзем.

— Квас будзе, — адазваўся Буевіч. — Будзе і да квасу. Рушма!

Ён ударыў нагамі ў бокі каня, пусціў вуздэчку. Шляхта палезла на свае коні, трухам прыстроілася за Буевічам.

Некаторы час ехалі моўчкі. На раздарожжах да шляхты далучаліся мужыкі. З доўбнямі, з кіямі.

— Эйш, — сказаў Казлякоўскі, таўсцюрны пан з круглай, як рэпа, галавой. — Памятаеце, як дубойскія і вулька-арыянскія мужыкі за Церахоўскія лужкі біліся? То, панове, выбачайце, з сякерамі адзін на аднаго наскоквалі. А як за панскае біцца, то, выбачайце, з кіямі ідуць.

— Брыдоцце тыя лужкі. Як залье, то нічога не вырасце, а, бывае, засушыць, то косіш, косіш, а з гулу накосіш. Раз у тры гады трава, — стаў гаварыць Налётка-Чарняўскі. — От як гэтым годам. Косіш-косіш, а як высахне — грабці няма чаго. Мая пані сама і зграбе.

— Ты там косіш? — спытаўся Казлякоўскі.

— А дзе ж мне касіць, панове, — адказаў Налётка-Чарняўскі. — Яны, браткі вы мае, нічыйныя, тыя Церахоўскія лужкі. Нават не казённыя! Бо казна лапу на добрае што налажыла, а дрэнь усялякая, выбачайце, на халеру казне, праўда?!

Выехалі на мяжу. Там стаялі коннікі: Бут-Гусаім, Бурда… Плойма паноў Пратасавіцкіх, за імі — усе тутэйшыя Ліпскія. Гэта была партыя пана Дубойскага.

— От род, дык род, гэтыя Пратасавіцкія. Як уюноў, — сказаў Налётка-Чарняўскі. — Так шмат, што адныя Пратасавіцкія за Буевіча, іншыя — за Дубойскага. Адныя — каталікі, другія — праваслаўныя, а трэція ўвогуле ў Бога не вераць, а карчам пакланяюцца… Гэй! Галота, скажыце вашаму пану, што ён злодзей!

— Ты сам злодзей. Пабірушка! Маскаль зубаты, — пачулася ў адказ.

— Палякі надзьмутыя! — выкрыкнуў Кудліцкі. — Аддайце перуновік ды паедзем да Бэрка піва піць…

— Грэц вам! Тут вам не Масковія якая! Тут Эўропа! — закрычаў пан Ліпскі, які гарцаваў на дэрашаватай кабылцы. — Сваволя не пройдзе… Бачыш, сілай хочуць адабраць, маскалі праклятыя… Тут вам і цар ваш не паможа!

— Ён такі наш, як і ваш… Вязіце камень па-добраму! Ён на мяжу, на грань упаў!

— Не аддадзім перуновік! — закрычаў адзін з паноў Пратасавіцкіх — Ян Ксаверы. Быў гарачы і такі свавольны, што на яго, як казалі сяляне, нават не сядалі мухі. — Тут ніякай няма мяжы. Недалёка гарадзішча, дзе трыста гадоў жылі Пратасавіцкія, а таму камень, уласна, належыць роду Пратасавіцкіх…