Ланцуг

Дык вось, вяртаючыся да пачатку раздзела, паўтару, што розныя незвычайныя гісторыі, з грыбамі зьвязаныя, мяне, на жаль, абмінулі. І ўжо тым больш не здаралася са мною такога, як з адным удачлівым чалавекам. Напароўся ён на неяк на грыбы. Набраў кош, вядро, зняў сарочку і туды набраў, скінуў штаны і, завязаўшы калашыны, напоўніў і іх… А грыбоў усё не менее. Тады ён пачаў адломваць карані, пакідаючы толькі шапкі. Не ведаю ўжо, як ён ішоў дахаты: голы, у руках кош, вядро і сарочка, на шыі — набітыя грыбамі штаны, па абодва бакі зьвешваюцца калашыны… Ад каго толькі і ў якіх толькі мясцовасцях я пра гэтага шчасліўца не чуў! Моцна падазраю, што мы маем справу калі не з агульна-беларускай легендаю, дык з агульна-палескай дакладна, з тых, што перадаюцца з пакалення ў пакаленне, — гэткая мара аб простым чалавечым «шчасці»…

Асабіста я нічога падобнага ў вочы не бачыў. Затое бачыў, як падкладваюць на ніз кошыка мох і казлякі, а наверх — белыя. Бачыў, як хавалася ад мяне, жэўжыка, прысядала ў кустах дарослая маладзіца, — ці то баючыся, каб не прасачыў яе грыбовішчаў, ці то каб не сурочыў… Бачыў і чуў, як кланяюцца лесу, шэпчуць нейкія словы і сыплюць долу нейкія сухія, відаць, намоўленыя зёлкі…

Дык вось гэта — паводзіны людзей у лесе — і па сёння для мяне загадка, незразумеласць, містыка куды большая, напрыклад, за той факт, што грыб не расце, калі на яго паглядзіш. Як дарослыя, нібыта сур’ёзныя, нібыта разумныя людзі могуць займацца ўсім гэтым, верыць ва ўсё гэта?! Тое самае, дарэчы, і з рыбалкаю: стаім мы, падшыванцы, з прымітыўнымі арэшнікавымі вудамі, а побач — дарослыя здаровыя дзядзькі, пры поўнай амуніцыі, у рыбацкіх ботах, з такімі снасцямі, што нам і не сніліся… Папрыязджалі на машынах, на матацыклах… А стаяць і займаюцца тым, чым і мы займаемся, ды яшчэ калі ў нас лепш клюе (а ў малых заўсёды лепш клюе) з зайздрасцю, нават са злосцю на нас зіркаючы!…

Мяне білі па губах — не лічы грыбы! Не любіць грыб гэтага, трапляцца перастане, ніколі не набярэш больш за тую лічбу, якую аднойчы вымавіў. На пытанне: «Колькі набраў?» заўсёды і кожны адкажа: «Трохі ўзяў», — незалежна ад таго, два грыбы ў вядры перакочваюцца ці поўны кашэль за плячыма. Калі ўжо лічыць, дык нізкамі (гл. V раздзел), і ў гэтым апошнім, дарэчы, ёсць логіка. Грыбы ж бяруцца дзеля кілаграмаў і грамаў, а не дзеля штук. На адной нізцы можа быць шэсць вялікіх, на другой — шаснаццаць малых, а вага, ці сабекошт — аднолькавыя.

IX

Сапраўдную асалоду ад паходаў у лес я навучыўся атрымліваць даволі позна, пасля арміі, калі мне было ўжо за дваццаць і калі я пачаў смутна здагадвацца, што акрамя непасрэднага, уласна жыцця ёсць шанец пражыць яшчэ адно — паралельнае, дадатковае; іншымі словамі, калі я пачаў спрабаваць пісаць.

Дзеля гэтага патрэбна адзінота. А нішто больш не дае такой ідэальнанай адзіноты, як грыбны лес.

Здавалася б, столькі перад вачыма малюнкаў, фарбаў, навізны! Кожны крок — свежае ўражанне! Па ідэі, тут проста месца ў галаве не павінна заставацца для нейкіх абстракцый, элементарна не павінна хапаць часу на іх. Аж не: у параўнанні, дапусцім, з рыбалкаю ў лесе ўсе рухі даведзены да аўтаматызму. Ногі безпамылкова выводзяць на патрэбныя мясціны, вочы адшукваюць грыбы, рукі падразаюць, вусны абдзьмухваюць, кошык напаўняецца…А думкі — самі па сабе, нічым не занятыя, свабодныя, лунаюць у якіх хочаш сферах… Вось толькі шкада, што на хаду нельга запісваць.

На рыбалцы ці ловіцца рыба, ці нерухома стаяць паплаўкі на вадзе, асабіста ў мяне, напрыклад, нейкая прастрацыя, абсалютнае бяздумнае сузіранне; як бы сам робішся адной з гэтых алешын на беразе, ці гэтай вадою, ці нават проста пачаткам або працягам бамбукавага свайго вудзільна. У адрозненне ад лесу вада ўвогуле не мае нейкай такой пастаяннай, «духоўнай» прывязкі — яна ўвесь час цячэ, змяняецца і разам з тым паўсюль яна адна й тая ж. Рыбычыць аднолькава прыемна ў любым месцы, абы вада і рыба.

Зусім іншая сітуацыя з лесам і з грыбамі. У чужых краях пачуваешся неспакойна, няўтульна — наўрад ці толькі ад боязі заблудзіцца. Калі гэтае эсэ было ў чарнавіках гатова, мне спатрэбілася з’ездзіць у лес. Самі разумееце, чаму. Трэба было крыху іншымі вачыма на ўсё паглядзець, а сёе-тое і пераправерыць. Стаяў залаты верасень, цёплы, з начнымі туманамі і парнымі дожджыкамі, была сама грыбная пара, якія, можа, раз на дзесяць гадоў выпадаюць. Я даехаў электрычкаю да адной станцыі, дзе ні разу раней не быў, але гэта не перашкодзіла мне набраць гадзіны за тры — да наступнай электрычкі на Мінск — поўнае вядро адборных восеньскіх маладых грыбоў, у асноўным маленькіх рыжыкаў і маслячкоў. Знайшоў і шэсць белых, моцных, прыгожых, прычым тры злепленыя разам, як бы растуць з аднаго корня… Словам, жыві і радуйся!

Але вялікай радасьці якраз-такі і не было. Міжволі зноў прыгадаўся Васілеўскі:

«Калі ж лес напаўняецца староннімі, наляцелымі з горада грыбнікамі, ды калі яны яшчэ гарлапаняць, раз-пораз гукаючы адзін аднаго, быццам не ў прыгарадных кусціках разбрыліся, а па глухой бяскрайняй тайзе, тут, само сабою, усё зачараванне — і лесам, і грыбамі — знікае ўмомант. Тут ужо не да «любавання» — патрапіўшы на грыбы, трэба рваць іх, хутка і моўчкі, гледзячы навокал пільна, як ястраб: ці не тырчаць яшчэ тут паблізу, каб і іх прыбраць моўчкі і хутка…»

Усё так. Але ж і пустым ніхто з лесу не выходзіць. Хапіла і мне і грыбоў, і паветра, і сонца, і шорхання жоўтай лістоты пад нагамі. А што да гукання, дык да яго можна прывыкнуць і не звяртаць увагі, як і можна пастарацца хадзіць па такіх мясцінах, дзе будзеш адчуваць сябе хоць бы ў адноснай, ілюзорнай адзіноце.

Справа ў іншым, мне здаецца. Я быў чужы гэтаму лесу, а ён чужы мне. У нас не было з ім агульнага мінулага. Нас не звязвала нічога патаемнага, нічога, калі хочаце, інтымнага, і наўрад ці калі-небудзь будзе звязваць — я нават не запомніў, пад якімі дрэвамі браў свае белыя. Якая ўжо тут радасць, так — сухія, меркантыльныя адносіны пакупніка (мяне) і гандляра (лесу).

— Можна вядро грыбоў, калі ласка?

— Калі ласка, выбірай…

Не рамантыка, а звычайная нарыхтоўка. І як жа ж, калі стаяў ужо на пероне ў чаканні электрычкі, пацягнула да сябе на радзіму, як захацелася апынуцца на сваіх запаветных мясцінах! Адкуль у нас гэтая цяга? Якая, чым больш мы робімся дарослымі, тым больш мацнее?

Што гэта, як не жаданне калі не спыніць, дык хоць бы затармазіць Час?

На старых, любімых, адданых нам мясцінах мы шукаем не столькі грыбоў (хаця і іх, канечне), колькі саміх сябе ранейшых. Можа быць, у нас нават яшчэ жыве падспудная надзея, што калі рэзка павярнуцца, дык на якую долю секунды можна будзе ўхапіць паглядам постаць хлопчыка з кошыкам — самога сябе малога, на лясной сцежцы, які аддаляецца, аддаляецца, пакуль не знікне ўжо назаўсёды…

Неяк у роднай вёсцы ў вельмі беднае на грыбы лета марна абыйшоў я паўлеса і з пустым кошыкам, ледзь валочачы ногі, вяртаўся дамоў. І раптам убачыў, што стаю паблізу сваёй палянкі — той самай, з якой пачыналася мая грыбная «адысея». Які ні быў стомлены, а не заглянуць на яе не змог. Хоць бы каб проста павітацца. Я ступаў, знарок не падымаючы вачэй… Калі ж падняў іх — кошык ледзь не вываліўся з рук. Грыб! А вунь другі! А вунь трэці! Чацвёрты, пяты! Пяць здаравенных, адзін у адзін параслёвікаў павытыркалі свае вішнёвыя шапкі з зялёнага моху і падміргваюць мне… Дык гэта ў адным месцы, а калі пахадзіць яшчэ вакол?

Я не стаў іх хутчэй падразаць. Апусціўся на сухую, цёплую ігліцу. Пад рукой зашапацеў сівы лішайнік. Я закурыў. Гэта ж мне чатыры гадкі было тады, а цяпер — дзесяць разоў па чатыры… Буры над Зямлёю пранесліся, цэлыя грамадскія фармацыі змяніліся, мільёны людзей зніклі і мільёны нарадзіліся, самога мяне ўжо тройчы з таго свету выцягвалі… А яны растуць! А яны сядзяць сабе, бы на карціне, як ні ў чым не бывала! А яны як дарылі, так і дораць сваю ціхую радасць, нічога за гэта не патрабуючы!…