Ланцуг

Цяпер, калі на іх нечакана пайшла мода, ўзнік такі попыт, ухопіш тую лісічку: не на продаж — сабе каб паспытаць. Выграбаюцца ў прамым сэнсе граблямі, выпорваюцца дручкамі, выдзіраюцца разам з мохам, верасам і грыбніцаю… Усё пастаўлена на шырокую нагу. У кожнай вясковай краме пункты скупкі, ад вясны да восені шнуруюць туды-сюды на аўтамабілях па вёсках прыватнікі-перакупшчыкі — свае, палякі і нават немцы, плацяць у тым ліку і валютаю. Ці то гэтыя лісічкі памагаюць ад радыяцыі, ці то ад раку, ці то з іх вырабляюць лекі ад СНІДу, ці то (чытаў недзе) яны выкарыстоўваюцца ў прыгатаванні рэдкіх фарбаў, ці то — і гэта, на маю думку, сама бліжэй да праўды — яны проста смачныя і падабаюцца еўрапейцам…

Законнае пытанне: хто іх, гэтыя лісічкі, у цяперашняй вёсцы бярэ і здае? Калі там ужо і людзей амаль не засталося? Па-першае, гарадскія лісічнікі, якія на гэтым спецыялізуюцца. Па-другое, розныя валацугі, бамжы, бабылі альбо беспрацоўныя ахламоны, якіх павыганялі жонкі з гарадскіх кватэр і яны паспаўзаліся дамоў да старэнькіх матак. У суседняй вёсцы ажно трое такіх, у адной хаце, самы малодшы — мой аднагодак, і ўсе трое п’юць. Паняцця не маю, чым яны займаюцца зімою, затое няцяжка ўгадаць іхнюю летнюю «прафесію» — усё тыя ж лісічкі. Яшчэ б: за дзень жартуючы можна зарабіць пяць-дзесяць даляраў!

Аднак дзеля справядлівасці скажам, што і лісіцы, калі бачыць у іх не ўсяго толькі дасканалае тварэнне Прыроды, а дармовыя грошы і выпіўку, могуць за сябе адпомсціць. Як у той казцы пра залатую антылопу, дзе сквапны раджа ледзь не задыхнуўся, засыпаны залатымі манетамі. І як здарылася ў мінулым годзе з маім сябрам-аднавяскоўцам. Цягаў-цягаў ён тыя лісіцы, здаваў-здаваў, піў-піў, пакуль не сканаў у пустой хаце, нават не дабраўшыся да ложка, — так і акалеў, стоячы на коленцах, галавой на пасцелі. Побач па падлозе жаўцелі рассыпаныя лісічкі — як залатыя манеты, выбітыя капытцам казачнай антылопы.

IV

Цяпер абяцанае пра «водочки-наливочки, после баньки да под грибочки»…

Калі я, беларус, чую такое, ці чытаю ў якогась пісьменніка — найчасцей, вядома, расейскага, у мяне заўсёды ўзнікае нейкі скепсіс, больш таго — падымаецца ў душы нават нейкі пратэст. І зразумела, чаму. Для нас, беларусаў, гэтыя штучкі не арганічныя, а запазычаныя. Яны, так бы мовіць, не выцякаюць з нашага менталітэту і з нашых традыцый.

Чамусьці ніхто з маіх мінскіх сяброў-знаёмых не верыць, калі я расказваю, што ў нашай вёсцы на Мазыршчыне, ды і ва ўсіх вакольных вёсках, ніколі не было, і цяпер няма, такой, здавалася б, неабходнай рэчы, як лазня.

— Дзе вы тады мыецеся?

На добры лад трэба адказваць: у вадзе! А дзе мыюцца французы з англічанамі, у якіх таксама адсутнічае традыцыя лазні? Ці мы да сканчэння вякоў толькі рускіх будзем капіраваць?

Замест гэтага я звычайна мямлю:

— Ну, зімою ў начоўках, у балеі… А ўлетку хапае ж вады…

І, каб прыхаваць ніякаватасць, каб паказаць, што я і сам са сваіх цёмных, некультурных землякоў пасміхаюся, расказваю вядомы анекдот: «Ганна, дзе ты мыешся?» — «У копанцы!» — «А зімою?» — «А колькі тае зімы!..»

Гэта раней я так рабіў. Але паступова, распытваючы людзей — ураджэнцаў розных куткоў Беларусі, чытаючы кнігі, я прыйшоў да высновы, што мая Мазыршчына зусім не нейкі вырадак у сям’і. Акрамя памежных з Расіяю рэгіёнаў: Гомельшчыны (да якой Мазыршчыну не адношу), Віцебшчыны і Магілёўшчыны на ўсёй астатняй тэрыторыі Беларусі — а гэта падаўляючая большасьць — ніякіх лазняў не было ў паміне. Не бярэм выключэнні. У любой мясцовасці заўсёды знойдзецца дзівак, як правіла, не тутэйшы, прышлы, які ўвесь час «адмочвае» розныя незвычайнасці: то пасадзіць пад вакном пальму, то завядзе стравусаў, то пабудуе лазню… Масавай з’явай гэта рэдка становіцца.

Успомнім, чым заняты мележаўскі Міканор, вярнуўшыся з войска ў свае Курані. Не грэбляю — «лазню, лазню будаваць трэба!»

У «Новай зямлі» Якуба Коласа, якая справядліва лічыцца энцыклапедыяй беларускага жыцця прамінулага стагоддзя, можна знайсці ўсё, што душы заўгодна, не забыты драбнюткія побытавыя дэталі, у тым ліку ёсць і цудоўныя радкі пра грыбы:

…Ранюткі час. Нідзе нікога, Між дрэў звіваецца дарога, А па дарозе ты з кашом У лес шыбуеш ціхачом, Каб ашукаць жанок руплівых, Бяссонных, вечна клапатлівых, І ім на злосць, на зайздрасць тую Набраць грыбоў капу, другую, Пакуль агледзяцца яны, Што там карэньчыкі адны…

Але калі вы адшукаеце там хоць згадку пра лазню, першы вас павіншую і пастаўлю сто грамаў. Здавалася б, такі рытуал, такая ўдзячная тэма, такі размах для коласаўскага пяра, столькі гэта магло б даць «дум і натхнення паэту»! Аднак жа лазні месца ў геніяльным творы не знайшлося. (Увогуле, калі не памыляюся, гэтая тэма прыйшла ў нашую літаратуру толькі разам з Максімам Гарэцкім.)

Тут не варта ні здзіўляцца, ні засмучацца, ні тым больш саромецца. Як не засмучаюцца і не саромеюцца французы, чаму не апеў лазню Расін, альбо англічане — чаму не зрабілі таго самага Шэкспір з Байранам. У адсутнасці «лазневай» традыцыі няма ні кепскага, ні добрага; проста як ёсць, так ёсць. І, можа, дарэмна наш Міканор так ужо ўбіваўся па той лазні. Напэўна, не горш за яго ведалі продкі, што ім трэба ў першую чаргу рабіць, як мімімум, былі не дурнейшыя за нас — хоць бы таму, што спарадзілі нас, такіх разумных.

З беларускімі — асабліва на поўдні — сапраўды, не такімі ужо доўгімі і не такімі суровымі зімамі, з працяглай цёплай парою, калі паўсюль поўна рэчак, азёр, копанак — ці была ў тых лазнях вялікая патрэба? І наадварот: калі б прыродныя, кліматычныя, этычныя, ментальныя, якія хочаце іншыя патрэбы паставілі б перад неабходнасцю збудавання хаткі без вокан, з гарачымі камянямі, на якія трэба ліць ваду, — ніякага сумнення, што каля кожнай, нават самай занядбанай беларускай хаты з незапомных часоў тулілася б акуратная лазнечка.

Абяцаў пра «грибки под водочку», а перакінуўся на лазні… Аднак тут прамая сувязь. Раз не ў нашай традыцыі было заводзіць лазні, дык, натуральна, адсутнічалі і спадарожныя атрыбуты гэтага: г. зн., не было патрэбы ў востра-салёных закусках, ды і самой «водочки», калі на тое пайшло, не было — была самагонка, удвая, а то і ўтрая за гарэлку мацнейшая, і яе «грибочками» не надта закусіш, тут трэба сала, мяса, каўбаса…

Нашы продкі яўна не належалі да грыбных гурманаў. Большасць блюд, што мы чытаем у раздзелах кулінарных кніг па беларускай кухні, звязаных з грыбамі, — плод фантазіі складальнікаў, прашу паверыць. Ну, у суп пакласці некалькі сухіх баравікоў… Ну, мачанка грыбная пару раз на год… Булён з ранніх сыраежак… Патэльня смажаных, таксама першых, лісіц… У лепшым выпадку на Каляды адкрыць слоік марынаваных малюсенькіх белых грыбкоў, або зялёнак, або масьлякоў… Усё. Уся беларуская нацыянальная «грыбная кухня». І ніякіх далікатэсаў, ніякіх фаршырованых грыбамі яек (прыдумаць жа такое!), ніякай грыбной ікры, ніякіх мачэнняў і саленняў — ды і ў чым саліць? Бочкі, дзежкі, вываркі, ражкі, цэбры — усё занята пад важнае, сапраўды неабходнае, ад чаго большы, чым ад грыба, наедак: сала, мяса, гуркі, капуста, квас бярозавы… Слоікі — пад памідоры, яблыкі, грушы, слівы, розныя варэнні…

«Яшчэ не хапала на забаўку тару пераводзіць!»

Канечне, узнікне вядомы скепсіс, калі, напрыклад, паслухаць таго ж У.А. Салавухіна, што, маўляў, трэба казаць не рыжыкі, а ласкальна-памяншальна — рыжычкі…

Ды ў нас не тое што «рыжычкі», проста «рыжыкі» ніхто не скажа — рудоўкамі іх у нас завуць! Вось вам яшчэ штрых, які падкрэслівае паблажлівасць беларуса да мочана-салёных, лёгкіх, «закусачных» грыбоў. Дастаткова параўнаць пяшчотна-саладжавыя рускія «груздь», «волнушка», «рыжик» з нашымі — грузд, ваўнянка, рудоўка…