Мяне няма: роздумы на руінах чалавека
Шрифт:
У 1843 годзе Кіркеґар апублікаваў першую з сваіх знакамітых працаў, двухтомнае этыка-эстэтычнае дасьледаваньне “Або — або”. За наступныя дванаццаць год ім было надрукавана яшчэ пятнаццаць тамоў збору твораў, а ўсяго рукапісная спадчына Кіркеґара складае больш за дваццаць тамоў. Сярод найбольш вядомых працаў згадаем “Страх і трымценьне”, “Сьмяротную хваробу”, “Дзёньнік”.
Памёр Кіркеґар 11 лістапада 1855 году.
“Або — або” выклікала пэўную цікавасьць у мясцовае публікі, але пры жыцьці вядомасьць Кіркеґара так і не перасягнула межаў Капэнгагена. Аднак і ў родным горадзе чытач хутка незалюбіў “свайго Сакрата”. Здарылася гэта пасьля таго, як Кіркеґар адмовіўся ад Рэгіны Ольсэн і паспрабаваў выкласьці прычыны свайго ўчынку ў літаратурных творах “Паўтарэньне”, “Дзёньнік спакусьніка”, “Вінаваты? Не вінаваты”. Абывацель быў зьбянтэжаны і абураны.
Самы час цяпер вярнуцца да
Яшчэ на пачатку каханьня ён пісаў: “Я перажыў за гэтыя паўтара гады паэзіі болей, чым яе было ва ўсіх літаратурных творах, разам узятых”.
Прамінула чатыры гады і ўжо пасьля сватаўства, напярэдадні вясельля, Кіркеґар раптам вяртае Рэгіне шлюбны пярсьцёнак, хаця, здавалася б, для гэтага не было аніякіх падставаў. Больш таго, потым, усё жыцьцё ён кахаў сваю нявесту, дасылаў ёй лісты, прысьвячаў творы і нават адпісаў ёй у спадчынным тастамэнце тую маёмасьць, якая яшчэ заставалася ў яго напрыканцы жыцьця. Дарэчы, даведаўшыся, што Рэгіна стала жонкай Фрыца Шлеґеля, будучага губэрнатара Антыльскіх астравоў, ён пісаў яму: “У гэтым жыцьці яна будзе належыць вам. У гісторыі застанецца побач са мной”.
Напэўна, дасьледчыкі і біёграфы Кіркеґара яшчэ доўга будуць высноўваць усё новыя вэрсіі яго незразумелых паводзінаў у адносінах да каханай жанчыны. Пакуль найбольшую папулярнасьць маюць дзьве зь іх. Першая — рамантычная: Кіркеґар пакінуў Рэгіну Ольсэн, каб цалкам прысьвяціць сваё жыцьцё Богу. Другая — празаічная настолькі, што кажуць, далей і няма куды: імпатэнцыя філёзафа.
Сярод прыхільнікаў другой вэрсіі і згаданы на пачатку Леў Шастоў. Ці былі ў Льва Шастова сур’ёзныя аргумэнты? Вось адзін зь іх, вычытаны ў дзёньніку Кіркеґара за 1848 год. “Я ў сапраўдным сэнсе гэтага слова — гаротнейшы зь людзей, з маленства мяне не пакідае нейкая змучанасьць, якая вымушае бязьмежна пакутваць, і гэта паходзіць ад незразумелай ненармальнасьці ў суадносінах маёй душы зь целам... я раіўся з гэтай прычыны з маім доктарам і пытаўся яго, ці лічыць ён, што маю ненармальнасьць можна вылечыць так, каб я мог зьдзяйсьняць агульнае. Ён выказаў сумненьне. Тады я зноў запытаўся ў яго, ці можа дух чалавека сваёй воляй нешта перамяніць ці выправіць тут? Ён і ў гэтым засумняваўся. Ён нават ня раіў мне намагаць моц маёй волі — якая, ён ведаў, можа тады ўсё пабурыць. З гэтай хвіліны мой выбар быў зроблены. Маю сумную ненармальнасьць (якая большасьць людзей, здольных зразумець увесь жах свайго стану, напэўна, штурханула б да самагубства) я ўспрыняў як наканаванае мне джала ў плоць, як маю мяжу, мой крыж, як вялізную пазыку сілы духу ад Айца Нябеснага, якая ня ведае сабе роўных сярод сучасьнікаў”. І яшчэ: “Я не магу абняць дзяўчыну, як абдымаюць рэальна існуючага чалавека, я магу толькі вобмацкам дакранацца да яе, як падыходзяць да ценю”.
Выказваньняў, падобных да гэтых, у Кіркеґара шмат, аднак ніводнае зь іх не дае падставаў рабіць адназначныя высновы.
Прыхільнікі рамантычнай вэрсіі абапіраюцца на куды больш ясныя і недвухсэнсоўныя словы. Спачатку сьведчаньне самой Рэгіны. “Ён ахвяраваў мной Богу”, — пісала яна па сыходзе доўгага жыцьця. Але паслухаем самога Кіркеґара: “Шмат мужчын зрабілася геніямі дзякуючы дзяўчыне, шмат мужчын зрабілася героямі дзякуючы дзяўчыне, шмат мужчын зрабілася паэтамі дзякуючы дзяўчыне, шмат мужчын зрабілася сьвятымі дзякуючы дзяўчыне, але хто папраўдзе зрабіўся геніем, героем, паэтам ці сьвятым дзякуючы дзяўчыне, якая стала яго жонкай?”. Гэта зь “літаратурнага” твору, а вось дзёньнікавы запіс: “... калі б я пабраўся з Рэгінай, я ніколі ня стаў бы самім сабой”. Ці яшчэ: “Ажэнішся — пашкадуеш, не ажэнішся — ты і аб гэтым пашкадуеш, ты пашкадуеш і ў тым і другім выпадку...”
Цяжка сказаць, за якой з вэрсіяў праўда. З свайго боку, можна было б заўважыць адно вось што: здаецца, большасьць фізыёлягаў зьвязваюць мужчынскую нямогласьць з творчай недзеяздольнасьцю. Што да Кіркеґара, то яго магутны творчы патэнцыял, які выявіўся ў велічы зробленага, дае ўсе падставы сумнявацца ў “паталягічнай” вэрсіі. Зрэшты, гэта і ня так важна. З Рэгінаю ці безь яе ён зрабіў бы тое, што зрабіў. Пасрэднасьці залежаць ад абставінаў, геніі не зважаюць на іх.
* * *
Натуральна, у кароткім нарысе немагчыма хаця б акрэсьліць увесь суплёт філязафемаў Кіркеґара. Спынімся толькі на адной з дамінуючых...
Знакамітае “Або — або” — гэта жорсткае, катэгарычнае супрацьпастаўленьне этычнага эстэтычнаму. Апошняе Кіркеґар разумеў як асалоду ад пачуцьцёвага ўспрыняцьця жыцьця. Эстэтычнае — гэта тое, што цешыць “фізыялёгію”: смачныя стравы, віно, каханьне; тое, што звычайна разумеюць пад спрошчаным эпікурэізмам. Эстэтычнае
для Кіркеґара пэрсаніфікаванае ў вобразе Дон-Жуана.Этычнае — гэта дабрачыннасьць, гэта абавязкі чалавека перад чалавекам, сям’ёй, дзяржавай. Вышэйшая праява этычнага — шлюб. “Шлюб я разглядаю як найвышэйшую мэту індывідуальнага чалавечага існаваньня”.
Але ў гэтым супрацьпастаўленьні этычнага эстэтычнаму (“Або — або”) і першае, а тым болей другое саступаюць рэлігійнаму. Самаахвярнае служэньне Богу — вось абсалют, ідэал ладу жыцьця.
На думку Кіркеґара, кожны чалавек павінен сам выбраць сабе быцьцё: эстэтычнае, этычнае ці рэлігійнае. Спалучэньні, камбінацыі ён абвяргае катэгарычна. Праблема выбару, упершыню згаданая філёзафам з Капэнгагена, зробіцца дамінантай сучаснага экзістэнцыялізму.
Сябе Кіркеґар лічыў віжам на службе ў Бога. Для Кіркеґара Бог — гэта той, хто ўсё можа, ён нават можа яму вярнуць Рэгіну Ольсэн. Але Бог — гэта і той, каму ўсё можна. Ён па-за этычным, і калі ты выбраў Бога, то павінен забыцца на людзкасьць, на чалавечую мараль. “Хрысьціянства ў Дабравесьці азначае: любіць Бога ў нянавісьці да чалавека, у нянавісьці да сябе самога, атым самым і да іншых людзей, у нянавісьці да бацькі і маці, да свайго дзіцяці, жонкі і г.д.”
Для ўразуменьня поглядаў Кіркеґара на рэлігійны лад жыцьця вельмі важны біблейскі эпізод з Абрагамам. Як мы памятаем, Абрагам, выконваючы волю Бога ахвяруе яму свайго адзінага сына Ісаака. Па законах этыкі, чалавечай маралі ахвярапрынашэньне свайго любага сына — злачынства, якое цяжка з чым-кольвек параўнаць, а па рэлігійным законе — выпрабаваньне веры, дзея найвышэйшага духоўнага кшталту. Вера ў Бога ня ведае сумліву, “нават калі раструшчыцца ўвесь сьвет і расплавяцца ўсе элемэнты, ты павінен верыць”. Уласна, Кіркеґар патрабуе любіць Бога ў нянавісьці да Бога. Любіць пераадольваючы нянавісьць ці, дакладней, празь нянавісьць; заставацца ў палоне адчаю ад невытлумачальнай жорсткасьці Бога і за гэта Яго люта ненавідзець, але і ў лютай нянавісьці любіць, бо акрамя Бога няма ў чалавека іншай надзеі на магчымасьць аптымізацыі як жаху быцьця гэтак і жаху небыцьця...
Акрамя Сакрата для Кіркеґара па-за крытыкай застаецца хіба адзін чалавек — Тэртуліян. На яго абапіраецца Кіркеґар, супрацьпастаўляючы рэлігійнае этычнаму, яго ідэямі мацуецца, выбіраючы Абсурд крытэрам ісьціны. “Сын Божы быў народжаны, як і кожнае дзіця; і няма ганьбы ў гэтым, хаця сам факт абражае. Сын Божы памёр, як і кожны чалавек; і гэты факт зусім натуральны, хаця і абсурдны. І Ён увакрос зь мёртвых; факт гэты бясспрэчны якраз таму, што ён немагчымы” (Тэртуліян).
Для Кіркеґара, як і для Тэртуліяна, паводзіны Бога немагчыма вытлумачыць чалавечым розумам. Бог таму і Бог, што гэта нешта зусім іншае за тое, што можа ўявіць сабе чалавек. У Бога можна толькі верыць. І таму, калі Бог патрабуе забіць сына, адпрэчыць Рэгіну, — зрабі так і не спрабуй зразумець: навошта? Ён для цябе Абсурд.
* * *
Чалавек, які першы ўсьвядоміў, што няма нейкіх унівэрсальных ісьцінаў, што ў кожнага яна свая (“Я павінен адшукаць ісьціну, якая зьяўляецца ісьцінай для мяне...”), пасьля сьмерці надоўга выпаў зь інтэлектуальнага кантэксту Эўропы. Нават у Капэнгагене на яго забыліся. Біяграфічны слоўнік філёзафаў, складзены ў 1879 годзе, Кіркеґара ня згадвае.
Але на пачатку XX стагодзьдзя нямецкая культура пачынае “адкрываць” сьвету дацкага філёзафа. І з гэтага часу не спыняецца трыумфальнае шэсьце яго ідэяў. Для Заходняй Эўропы і Амэрыкі экзістэнцыялізм робіцца пануючай філязофіяй. Не пазьбегла гэтага ўплыву і Азія, асабліва — Японія. У мяне пад рукою няма іншых лічбаў, але і гэтых, пэўна, даволі, каб уявіць агульную цікаўнасьць да Кіркеґара: толькі за пяць год (1961-1965) у розных краінах выдадзена больш за 300 працаў, прысьвечаных яго жыцьцю і творчасьці. Зразумела, што ў сьпісе тых краінаў няма Беларусі. Што тут паробіш? Кіркеґар прайшоў паўз нас. Але тае бяды, каб толькі ён адзін. Вось яны ідуць, іх шмат, і ўсё паўз, паўз, паўз...
Людзі моцныя, пакуль абараняюць вялікую ідэю; яны робяцца нямоглымі, калі ідуць супраць яе.
Яму была наканаваная роля выдатнага навукоўца, аднак яго самога гэтая роля не задавальняла. Незвычайная амбіцыйнасьць штурхала яго на пошукі шляху да абсалютнай вышыні, і ён гатовы быў крочыць гэтым шляхам, нават каб ісьці давялося праз апраметную.
Урэшце Фройд ускараскаўся на вяршыню свайго жаданьня і... якраз праз апраметную, калі скінуўся ў прадоньне падсьвядомага і з блытаніны былога, ссунутага ў бездань “Я”, выштукаваў сабе пастамэнт упоравень з гарой Сінай.