Отчаяние (на каз.яз.)

Біра бл рбу-ркендеу зіні оамды сатысында шу дегеннен-а екі баытта дамыды. Бір жаынан осы екі лтты е алдыменен збір крген кедей топтары бірімен-бірі белсене жаындай тсті: аза аулыны кедейі мен малшылары, з жеріне кшіп келген ара шекпендермен тіл табысты, содан кейін патша азамны тз кептіретін, кен шыаратын ксіпорындарында аза пен орыс бейнеторлары достасты, аырында барып, сауда капитализмні ркендеуіні арасында крделі ндірістерде екі лтты пролетариаттары бірікті. Бл баытта революциялы сана-сезімі жоары орыс пролетариатыны соына аза еліні сезімі ояна бастаан алдыы атарлы л-ызы ерді. Осы достасу кн сайын тередей, дами берді. аза жртыны алдыы атарлы адамдарыны революциялы сана-сезіміні оянуына айдаудан келген декабристер мен оларды жолын уушы орыс интеллигенциясыны жрдемі кп тиді. Бан аза жеріндегі орыс жмысшылары осылды. Осылай тадыры, келешегі бір екі халы кннен-кнге достаса тсіп, здеріні алдаы баытты болашаына ол созды.

Екінші жаынан, арамаындаы елді жеке билеп-тстеудегі феодалды ыпалын азайтаны шін, а патшаны анша жек кргенімен, азаты кей ханы, слтаны здері сол патшаны кілдері генерал-губернаторларымен ауыз жаласып, соларды аза даласындаы шопарына айналды. Бл олара кннен-кнге айтандарына кнбей бара жатан бараны ауыздытап стап отыру жолы болып табылды. Россия патшасыны отаршылы саясаты мндай адамдарды дегенінен шыты, тікелей жрдем берді. Рас, орыс генералдарыны ішінде ділеттілікті сйетіндері де, аылдылары да болды. Олар билеп отыран лкелерінде аза балаларына арнап мектеп, аурухана ашты. Алым-салы жинайтын шенеуніктері мен почта ызметкерлерінен жергілікті халыты тілін білуді талап етті. Кейбіреулері Петербургке барып аза секілді братана лт- тара аздаан тедік те срады.

Біра мндай губернатор, генералдар тым аз еді. Ал аза жеріне келген шын тарих — отаршылы тарихы аяуды білмес, ан шегелді, атал тарих болатын.

Патшалы Россия бірте-бірте «халытар трмесіне» айналды. Декабристерді з олымен дара асып, лы орыс халын табаныны астында шірітуді ойлаан Бірінші Николай патшадан аза секілді баса лттар андай жасылы кте алатын еді? Бндай жасылыты Екінші Николай патшадан да, оны генералдарынан да дмеленуді орны жо-ты. Егерде Россия жеріні зінде иянат, азнаны рлау, пара секілді жексрын ылмыстар орасан рістеніп жатанда, аза даласы секілді отаршылы саясаты аулаан лкелерден не ктерсі! Ондай сораылы бл жата екі есе, ш есе арта тсуде еді! Егер Петербургте сот ділетсіздік істесе, аратал не Іле бойында ондай ділетсіздік темір шынжырлы, анды апата айналан. Егер Петербургте ділетсіз сот бір кісіні басын алуа бйырса, бл арада «крі ылыш» жасаы сотсыз жз кісіні басын бірдей домалатан.

1737 жылы Смеке дние салды. Орта жзді билігі енді біржолата лкен Орда ханы Болат ханны баласы білммбетке кшті. Біра ол алыстаы Орынбор кімшілерінен крі, асындаы Жоар онтайшысына жалтатап арай бастады. Егер алден Церен оан ата мекен Тркістан шаарын айтарып беруге кнсе, Жоар хандыына баынышты боп, аманата бір баласын жібермек ойа да келген. йтседе онтайшымен біржолата олтытасып кетуіне ел наразылыы клдене тскен. Халы ойын Бар жырау:

Ежелгі дос жау болмас,

Шіркеуіште хаты бар.

Ежелгі жау ел болмас,

Кілінде кірді таты бар —

деп хана тікелей айтан. Жрт жырау сзін малдаан. Жне білммбетті ойын сезген Орынбор кімі Неплюев те боса жата алмаан. Орта жз Жо- ара ауып кете ме деп ауіптеніп, онымен тіл табуды дрыс крген.

Бндай жадай Ора ала салдырып, орыс патшалыына ара сйей, бкіл аза елін олыма алам деген білайырды жігерін м етті. Енді ол білммбет пен Абылай, Баратардан орыс патшалыын ызанды. Кіші жз ханыны бйтіп зыырданы айнауына таы бір себеп бар еді. білайыр: «Орыс патшасыны ол астына кірсем, Жайы пен Еділ зендеріні екі ортасындаы жайылымдара малымызды жаюа рсат береді» деп міттенген. Ал Орынбор кімдері, патша азамны нсауы бойынша, жайылым бермек тгіл, Кіші жзді руларына Жайыты ар жаына туге тыйым салды. Ол ол ма, ары бетке тпес шін, кз келе Жайыты бергі бетіні он шаырымдай жерін ртеп тап-таыр етуді бйырды. Кзгі жайылым, шрайлы жерінен айрылан Кіші жзді асау рулары «Орыса баынса бізді жарылаймын дегені айда» деп, енді ханды ашы келеке ете бастады. Ал Ордан жетпіс-сексен шаырым бері тратын, Торай зеніні бойын жайлаан білайырды ол астындаы Арын мен ыпша руларыны кей ауылдары енді Кіші жз ханыны арамаынан шыуды ойлады. йткені, егінге олайлы Торай зеніні ке алабыны зіне орыс отаршылары кз тіге тскен еді. сіресе, Орынбор бекінісінен екі жз елу шаырым жоары жатан Торай зеніні бойындаы араоа, Доал секілді мала жайлы ойпаттарды егіске ыайлай бастаан. Жне осы кезде сонау Жайы, Миас зендеріні бойымен созылан бекіністер оран, Омбы алаларымен шектес келіп, Ертіс зеніні бойымен жоары ктерілген. Одан рі Бийск аласыны солтстігін ала, Алтай тауларыны етегінен шыып, аза даласын оршауа айналан. Бгін болмаса ерте енді аза жеріні ішіне де а патшаны ауыз салатыны белгілі болып алан.

Бл отарлау саясатыны ызарлы лебін е алдымен зер кн кріп отыран бара халы сезінді. Жайылым жерінен айрылалы тран жрт енді орыс патшалыына ана емес, здерін сол патшалыты ол астына сйреген білайыр, Смеке секілді хандарына рке арай тсті. Оны стіне алым-салы ауырлап жртты есесін баса берді. арамаына кірген Орта жз бен Кіші жзді елдеріне Анна Иоанновнаны указы бойынша салынан салы жоты асы еді. Бар боланы осы екі Жзді жылына тлейтіні бір мынан ш мыа дейін тлкі мен арсаты терісі ана болатын. Бл болмашы салыты зін де ел алашы он жыл бойы, кейде беріп, кейде бермей келген. Ал аыры кезде аза жеріні шекарасына бекіністер салумен байланысты, жергілікті орыс кімдері, бл салытарды маындаы ауылдара азы-тлік, мал басына арай айналдыран. Мндай салыты салмаы кбіне Орынбор губернаторыны арауына жататын Кіші жзді елдеріне тскен. Брын жанынан еріксіз біреуге бірдеме беріп крмеген жне «мал ашуы — жан ашуы» деп арайтын аза елі, тлеп жатан мал бастары блендей болмаанмен: «алалары салынбай жатып істеп отыраны мынау, ерте бекінген кезінде неміз алады», — деп кні брын сары уайыма тсті.

Осындай жадайлармен ел алдында адірі кете бастаан білайыр, бір жаынан патша кіметінен кткені аталмай, не істерін білмей, іштей бігерленуде еді. Ол аыры «ш жзді амы» тгіл, з хандыыны не боларын білмей, бден састы… Екі рты суалып, сопа беті брынысынан да созыла тскендей, а ср жзінен аны ашып, сзектен трандай бозарып кеткен. Срылт кздері де брыныдай емес, нры сніп, анталап, ызара алан. Мезгіл, заманны аысы, тадыр, баса онан ба ктеріп, лы тілектерге ол созан адамны сол заманны зі тудыран дадарысынан, иындыынан кйреуі табии іс еді.

Ол азір ауыл сыртындаы тбеде отыр. асында жаында ана Арал маындаы аза пен араалпаты ханы болып сайланан лкен баласы Нралы. Бозады тбені басына тселген текеметті стінде а жастыа шынтатай жатып, келі-баланы оаша гімелескеніне бие сауымынан арты мезгіл тті. абатары жабыы, тстері солын. келі-балалы адамдардай емес — арбаса арайды. Бл арбасу «Хан баласы туан кесін, зі хан болуды ойлаанша ана ке санайды» деген кне аидадан туан трізді.

— Сйтіп сен, Неплюевтен іргеді алыс салма дейсі ой? — деді білайыр Нралыа кзіні иыын аудара.

— Іргеді алыс салатын мезгілден тіп кетті, кке, шама келсе тіл табуа тырыс… Сені сзі бкіл Кіші жзді сзі…

— Ал егер оны зі тіл тапысы келмесе ше?

— Сол тіл тапысы келгені шін шаырып отыран болар.

— Жалыз мені ана шаырып па? Неплюев білммбет хан мен Абылай слтанды да шаырып отыран жо па?.. Анна Иоанновна маан берген грамотасында мені бкіл ырыз-айса ханы деп бекіткен жо па еді? арамаымдаы елді де: Орта жз бен Кіші жз деп атаан… Неплюев егер тіл тапысы келсе, мені мртебемді осы трыдан неге арамайды?

— Кке, одан бері де он екі жыл ткен жо па? Сені ондаы айбары мен азіргі айбары бір емес ой… Орта жз азір Смеке ханны кезіндегідей емес, ай жауыа болса да ттеп бере алатынын аартып отыр… А патша губернаторлары олармен санаспаса амалы жо. Ал алда-жалда білммбет пен Абылайа Неплюевты арсы ойы келсе, оны жолын табу керек.

— андай жол бар? Сір, тапандайсы ой…

— Кке, мені аылыммен брібір жрмейсі ой.

— Сен мені аылыммен жргелі трсы ба?

— Тісі шыан балаа шайнап берген ас болмас…

— Солай де…

кесі мен баласы талайа дейін н-тнсіз отырып алды. Бл екеуіні бгінгі сырласуы Ор аласында болатын кееске дайындалудан туан. Орынбор губернаторы Неплюев аза жеріне патша стемдігін жргізу ісі кннен-кнге иына тсе бастаанына кзі жеткеннен кейін, Орта жз, Кіші жз жне Орынбор губернаторына бірдей жер орталыы деп саналатын Ор аласындаы кееске білммбет хан мен Абылай слтанды жне білайыр ханды шаыран-ды. зі де сол Ора келмек. Губернатор соы бес жылды ішінде Кіші жз бен Орта жзді арасында пайда болан айшылытармен жасы таныс. аза хандарыны Россия патшалыына адал ызмет істеуін талап етумен бірге, осы жолы екі ханны арасындаы наразылыты да сз етпек болан.