Отчаяние (на каз.яз.)

Батыр Баян дереу озалуа мір берді, сайдан ткенше н шыармауа бйырды. Іле жаасыны жиделі, тораыл тоайын жаалай отырып, аза жігіттері сайды ары бетіне шыып, айтадан сап рды. Алдарында бір шаырымдай жерде жау жатыр…

— Уа, аруа! Ажол ата! — деп Батыр Баян тыыршып тран Тлпаркгіне бірінші боп амшы басты.

— Абылай!

— араожа!

— абанбай!

рандасан мы жігіт йытап жатан жау стінен жкіліп келіп алды. Екпіндері ауа тскен рттей жан шыдатар емес. Тнде шапан жау андай орынышты, стеріне аза жігіттері, жетіп келгенде, ытай сыпайлары не істерін білмей, остарынан шыа, беттері ауан жаа ашты. Кбі ара басып арсылы крсетпей, жан сауалап жргендерінде сойыла жыылды, найзаа ілінді. Бкіл дала ытай, манжур скеріні айай-йайына толды.

Жер тартып аламыз деп келген ытайды кп жауынгерлері осы жат жерде аза тапты. ліп бара жатандарында ана, сорлыларды кз алдарында сонау туан лкелеріні кк орманы, млдір аспаны, аырын толысып аан мол сулы срылт зендері елестеді… Кбі «ттеген-ай, бекер келген екенбіз, сол туан жерде неге лмедім» деп кінді… Біра кк найзаны шыменен еріп келген ажал ешайсысын мсіркеген жо, тас шаына ала берді…

Бл айаста бір мыа таяу кісі аза тапты. ытай олбасшылары скерін тртіпке келтіріп, арсы трып лгіргенше, аза жігіттері кзден айып болды. Блара тиген жын емес, адам екенін ытай сыпайларымен атарласа жатан аза жігіттеріні ліктері ана анытады…

Кп кешікпей бозарып та да атты. Жау остарынан ш шаырымдай бйірдегі амысты тоай арасына кіріп лгірген Батыр Баян жасаы шыындарын есептеп еді, ола тскені, жаралананы, аза боланы бар, ш жздей жауынгер жо боп шыты. Батыр Баянны тсі ашып кетті. Енді Іле зеніні ары бетіне шыып, кейін айтпашы боп тран ола, кенет ол:

— Жау олына серіктерімізді тастап кеткеніміз болмас. лсе лігін, лмесе жаралысын алып шыуымыз керек! — деді ызалы жзі сп-ср боп, — ытай остарын айтадан шабамыз!..

Жрт ндемеді. Тек бір арта жауынгер:

— Осы шабуылды бізге иса айтеді, Батыр Баян, — деді, — бір тулік бойы астымыздаы аттарымыз да тыным алан жо. Жне зіміз де лсірейік дегендейміз бе, алай…

— Сонда шынымен-а серіктеріді жау олына тастап кетпексідер ме?

— Тірі аланын дайа тапсырайы, ал лгеніне жрдем беру тек алла-тааланы ана олынан келеді…

Таы бір-екі жауынгер ккілдеді.

— рылан апана зіміз барып тспекпіз бе?

— Кешірер бізді, шіркін боздатар…

Кп ішінен ара аса жйрік мінген ара ср жігіт суырылып ала шыа берді. Бл Ттіара жырау е алаш шегініп келе жатандарында «Кйігіні кегі айтар кн туар» деп жбатан жауынгер еді.

— Жігіттер, лсек біз лгендерден артыпыз ба? Серіктерімізді тастап кету жн емес. Баста, Батыр Баян. Мен ердім соынан!

— Анадан л боп туан жалыз сенсі бе, мен де ердім!

— Мен де!

— Туекел, таы бір шабалы!

— И, сйткен жн… Аты рыр…

— Мені атым да осы шабуыла жараса игі еді…

— Ж, болды! — деді Батыр Баян. — Аттары жарайтындары бері шы. Жарамайтындары осы арада алыдар.

Жртты брі Батыр Баян тран жерге арай шыты.

— Бсе, мені ырандарым осылай болса керек-ті!..

— Уа, Батыр Баян, сені бл рекетіе Абылай слтан алай арар екен? — деді таы баанаы дауыс.

Батыр Баян таы жауап бермеді. Атын тебініп ап ала тсе берді.

Жаса ытай остарына бір шаырымдай жер аланша, раты, тобыл- ылы ойпатпен аядай жріп келді де, тізгінді оя берді. Жер бетін ран басып кетті.

— Ажол!

— Абылай!

— араожа!

— Брібай!

— Саптыая!

Батыр Баян мен жааы араср, жауынгер зіне арсы мтылан ытай сыпайларын жайпай рыса бастаан кезде, аттары болдыруа айналан, е соы жауынгерлері де жетті. Бл жолы ытай сыпайлары білте мылтытарымен аза жігіттерін кздеп атып, орасан арсылы крсетті.

Дние жзі лем-тапыры рыса айналды. ытайлар да апы алмады, азатар да аянан жо. Кескілескен ет, жосылып аан ан, ата жауына арсы шіге мтылан ерлер, алдыы екі аятарын ккке ктере, найзаа кеудесін тосан кер тбел, мапал ара, лагерлер…

рыс кн ктерілгенше созылды. Екі кзі оттай жанан Батыр Баян жан-жатарын ттаса оршаан ытай ылыштарынан аза жігіттеріні екшеліп аланын аарды. Кпті аты кп, кш те тспеген еді. Біра ызыл ана батып жер шып жатан ытай жауынгерлері де аз емес. «Аяулы ырандарым, лсе де жастыын ала лейін деген екен! — деді ол ішінен. — Бл айас жауымызды есінде мгі алар. анша лігі жатыр. Жо, біз текке айаспаан екенбіз. Бізді жерімізге шршіттер енді аяын байап-байап басар!»

Сол-а екен, н бойын бір алып кш билеп, зіне арама-арсы келіп алан, есік пен трдей ара ат мінген ытайды бір жалпа бет сыпайын айы бел ара алдаспанмен а бліп тсті. Дл осы стте олтыыны астынан п-зын сйір шты кк найза келіп адалды. Кк найзаны ытай сыпайы таы бір ыраанда кпе тсынан ткендей болды. Батыр Баян ат стінен сырып жерге лай берді…

Батыр Баянны лап бара жатанын крген ара ср жігіт олындаы алдаспанын жар еткізіп ккке ктерді де, лаштай сермеп, аяулы ерге найза салан жауыны басын допша аып тсірді. Сйтті де ат жалын шып, арпалысып жатан Батыр Баянды жерге тсірмей ктеріп алып, жау оршауынан тпек боп атын тебініп алды.

Бларды соынан азаты сиреп алан жауынгерлері найза, ылыштарын кезей стап ала мтылды. Мндай рекетті ктпеген ытай сыпайлары здеріне адалалы келе жатан ажалды суы штарынан сескеніп, жолды аша берді. Батыр Баянны денесін алдына герген ара ср жігіт жау ортасын жарып те шыты. Бны крген зге аза жігіттері де, алдаспандарын жар- ылдата сермеп, жау шебін зіп, оршаудан тіп лгерді.

…лкен Орда ханы білммбет пен Орта жзді слтаны Абылай атарласа отыр. білммбет сл жоарылау, Абылай сл тмендеу. Жоар мен ытайа арсы айастарда сан жеіске жетіп, Абылай бкіл аза еліне йгілі боланменен, хан отыран жерде ол тек слтан ана. Ал жалпы халы ымында білммбет анша хан боланмен Абылайдан абыройы, даы тмен. Абылай халыты басарады. білммбет — Орданы.

рине, білммбет ханны сонау Хантаыдан жеті кн жріп, Ккше теіздегі слтан ордасына текке келмегенін Абылай жасы біледі. Ел ардатаанды хан да матаан. Абылайды шршітпен соысып, скерін ырып алмай, аман айт- анын ошаметтеп, лы тойа білммбетті зі келген. Хан басымен немере інісіне алысын айтып, батасын бермек.

И, бл соыс Абылайды астары ойлаандай боп бітпеді. Енді міне, алдаы уаытта аза елі шршітпен соыса ма, лде бейбітшілік бітімге келе ме, тек Абылай ана шешетін жадай туды. Егер шршітке арсы трып соыса бергенінде, бар скерінен айрылатын еді. скерсіз елге кім оран бола алады. Ал бар жасатарымен Шыжандаы йыр мен азатара барып болысып, ытай скерлерімен айтадан айасуа дл азір Абылайды ммкіндігі жо. Жат жерде жріп жауды жеу иын. Онда брі де азір ауыл шетіндегі аралы йде жат- ан Батыр Баянны кебін киер еді. Жо, Абылай дер кезінде шегінді. Ерте «лкен Ордаа» хан бола алса, зіне керек алы олын апаттан аман сатап алды. «лкен Орда» ханы? Абылай тнжырап кетті.

«лкен Орда» тірегіндегі слтан, батыр, билерді ой-масаттары Абылайа алаанында трандай аян еді. здері хан болудан міттенбесе де, білммбет лген кнде хан ктерсек деген адамдары лдеашан белгіленген.

Ба кндес жаындары азір Абылайды р адамын адуда, тілейтіндері — срінуі. Россия ол астына кіруді жатаанында Абылайа олар андай айып тапады! Кейбіреулер бан ара халыты арсы ойма та болды. не, анау бір тспі тартып отыран ария «екі крші» туралы мысал да айтан.

«Момын шаруаа ала ая кршісі келіп, татулы досты шін гіз терісіндей жер бер деп срапты. «Ала ой» депті момын шаруа. Сонда лгі у, гіз терісінен таспа тіліп, момын кршісіні бар жерін оршап алып, «осындай жер маан ауысады» деп, момынны бар жерін зіне алдырыпты. Сені орыс жандаралдары да лгі уа сайды, — деген осы ария. — Е алдымен бекініс салуа болмашы жер срайды. Соынан оан егін, баша салатын жерді зі осып алады. Артынан мжы-тлегіттерін кеп орналастырып, азаты з онысынан уады…».