Постаці

Мне здавалася, што ён шкадуе аб ранняй смерці гэтай невядомай нам і, аднак, блізкай Фларыяны Ліпніцкай. Блізкай, бо сэрцу чалавечаму заўсёды блізкая прыгажосць.

А вакол стаялі таполі з аліўкава-зялёнымі, апырсканымі золатам стваламі, кучаравіліся хмызы і сумна канала на захадзе аранжавае сонца.

Гівал дзьмуў у дудку з вадой.

Гівал спяваў.

І тут яшчэ ўзмацнела ва мне адчуванне, што гэты чалавек — паэт, хаця я і не чытаў ніводнага ягонага верша. Паэт, які не можа быць іншым, якому блізкія ўсе гэтыя мясціны, бо невядома, ці ён вырас з іх, ці яны выраслі з яго душы. Блізкая сваён бязмежнай тужлівай журбой ліпавая альтанка Марылі ў Туганавічах, месца, дзе было растаптана сэрца вялікага паэта (а можа, тваё ўласнае?). Блізкі гэты дуб з вялікім дуплом, у якім можна залезці і высунуць стуль галаву, бо ты ў гэты момант хлопчык, лясны дух, лясун, усё на свеце.

Дарэчы, пра дуб. Мы параіліся, і Янка напісаў ліст у камітэт па ахове прыроды:

"Дрэву шэсцьсот год. Звязана з імем Міцкевіча. Трэба ратаваць".

Адказ прыйшоў недзе праз месяц:

"Ва ўрочышчы ля Варончы сапраўды ёсць дуб, і ў ім сапраўды ёсць дзірка".

На чым і дзякуй.

Чамусьці больш за ўсё запомніў я падарожжы з ім. Розныя. Але заўсёды такія, дзе мы ўсё з большай глыбінёй пачыналі ведаць адзін аднаго.

Спасцігаеш друга лепш за ўсё ў месцы, дзе ён нарадзіўся, або там, дзе нарадзіўся ягоны талент.

Пра Янкава Загор'е я раскажу ў канцы, а зараз пастараюся расказаць, як мы ехалі трох па маім Прыдняпроўі і па Ушаччыне, дзе нарадзіўся Рыгор Барадулін.

Зноў стаяла цеплыня. Быў май 1965 года. На берагах Дняпра, на замчышчах, якім дзевяцьсот — тысячу — дзве тысячы чатырыста год, шумела між чарапкоў сівая трава. На котлішчах панскіх маёнткаў цвіла шыпшына, якая вырадзілася з руж, і ўсяўладна персідскі бэз. Над Рагачовам, над зялёнымі хмарамі Кісцянёўскага парку, над хутарам Крыцкага (хацеў бы, каб мяне там калісьці закапалі, а да таго хацеў бы, як найчасцей, бываць там) цягнуліся і звінелі веснія, празрыстыя аблокі.

Шапацелі здзічэлыя яблыні. Марылі аб мінулым чорныя дубы на дне і ў берагах. Гэта была прыгажосць, неаддзельная ад лёгкага адцення тугі, бо гэта была мая радзіма, мая купель і курган маіх продкаў, і я дужа хацеў, каб яна стала роднай і хлопцам — уся, ад Прарова да Кісцянёўскіх круч.

Рэўнасць да родных мясцін дужа глыбока жыве ў нас. Але, мне здаецца, я дамогся свайго.

…Леснічоўка Лімень пад Чэрыкавым. Там жывуць у "старыках", у даўніх рэчышчах залатыя, як старое золата царкоўных купалоў, ліні велічынёй з блюда. Там бабровыя хаты, на якія гаспадары нагрувасцілі ламачча, каб лось не лез на страху ды не праваліў яе.

Янка ўсходзіў на гэтыя купы. І дарэмна, бо важыць ён, нягледзячы на магутны рост, усё ж менш за лася.

Але затое, калі ён зрабіў гэта, ад берага пацягуўся за бліжні мыс серабрысты след: бурбалкі паветра.

Гаспадар ратаваўся. А раптам істота з'явілася крыўдзіць.

Дарма, бабёр! Наздатны ён на гэта.

Янка расказваў мне, як калісьці ў Загор'і злавілі бабра. Усе пабеглі глядзець. Той стаяў у дзежцы з вадой, успёршыся лапамі на край, і плакаў, сапраўды, "як бабёр".

Разумееш, бабёр, у самым гэтым апавяданні была тая неабходная ўвага да ўсяго жывога, якая і ёсць — сутнасць сапраўднага чалавека на зямлі.

Так што не бойся. Пасёрбае ён тут з намі юшкі, пап'е бярозавіку з чорнай парэчкай, смачнага, рэзкага, аж да біцця ў нос, дый паедзе на Крычаў, а далей на маю Оршу, а пасля пагоніцца за намі дождж і адстане толькі ля Полацка, а там, у гасцініцы, мы "знойдзем" у шафе бутэльку каньяку і ўсё іншае, ды будзем раніцай стаяць ля Сафіі, і гэты, вялізны, будзе гладзіць далонню старажытную плінфу муроў. Яму патрэбна Грышкава радзіма. Як і мне. Акварэльна-сіняя ад неба, адбітага ў сотнях азёр, шыза-зялёная ад бароў, жоўтая ад пяску. І патрэбна вогнішча на беразе Ваўчэнскага возера, апетага Рыгорам, і пазрыстая, хуткая, як з гор, рэчка Задобрыца, і ўсе іншыя азёры, цяпер і твае. А назвы іх, як песні: Дземянец, Грамніцкае, Вечалле, Доўжыца.

…Студня на месцы, дзе стаяла Верасоўка, хутар Рыгоравых бацькоў. Там цяпер толькі студня ды старая дзічка.

Котлішчы на месцы нашых радзінных хат.

…Вечарам таго ўшацкага дня была бяседа з летнімі кабетамі, сяброўкамі Рыгоравай маці. Бяседа ў сціплай, скупа асветленай шчодрай хаце, за вокнамі якой шумеў начны вяз. Мудрая бяседа за кубкам брагі пад ушацкія песні, то грубавата-язычаскія, то шчымліва-лірычныя. Голас Янкаў напаўняў хату.

А пасля, як гжэчныя кавалеры, мы пайшлі праводзіць гэтых пажылых партызанак. І ўжо як пайшлі яны вакол нас з язычаскімі "богабрыдкімі" прыпеўкамі — завіравала зямля.

Было гэта пачуццё радзімы, роднай зямлі, народа. Таго, які тут непадалёк, у Жарах, не скарыўся Напалеону і ўвогуле нікому.

…У тое, самае першае наша падарожжа я ўвесь час чакаў, калі з'явіцца перад намі Загор'е. Яно было мне патрэбна дзеля канчатковага разумення таго чалавека, што сядзеў поруч.

Яно з'явілася. Перш за ўсё слуп да ля дарогі. Нашчадак таго самага слупа, у якога адзін Янкаў аднавясковец, будучы ў падпіцці і не ведаючы, дзе ён, пытаў, са слязьмі і чамусьці "па-польску":

— Скажыць, чы тутай ест весь Загужэ?

Мы ў слупа не пыталіся, а проста павярнулі ды паехалі раўнінай, злёгку ўзгорыстай, хлебароднай зямлёй, на якой і ляжала сяло.

Летам сярод палёў. Узімку, мабыць, дранцвеючае ў снягах. Але заўсёды сярод шырыні.

Была новая хата ў цяністым, разложыстым садзе, а ля яе — падмурак старой. Той, што ў многіх і многіх кнігах. А ўбаку, на ўзгорку над рэчкай і над неабсяжным зялёным абшарам, ляжалі вясковыя могілкі, на якіх ружавела шыпшына.

Спіць ідылічная драўляная каплічка, сонна марыць дзікая ружа, спяць тыя, што адпрацавалі свой век, стваральнікі і падаўцы хлеба, пяніцелі зямлі, самыя важлівыя, самыя добрыя і патрэбныя людзі на ёй.

А над усім гэтым — неба.

Я зразумеў. Вось тут. Пад гэтым абшарам. На гэтым абшары. Сярод хлебародных, добрых ніў.

…Вось стаіць новая, шырокая хата. Раней была старая, апісаная ім. А яшчэ раней — на памяці прапрадзедаў — стаяла, можа, такая, як у Маламажэйкаве.

І ў вечнай, няўхільнай пераемнасці пакаленняў жылі ў гэтых хатах — тысячу год таму, пяцьсот, дзвесце, сто, цяпер — жылі продкі. Людзі. Яны вечна ўраблялі зямлю, самі не былі без хлеба і давалі жыць іншым. І вечна вакол быў абшар, а продкі, адпрацаваўшы, адрабіўшы сваё, мірна спалі пад курганамі, на якіх, як суцяшэнне, цвіла шыпшына.

З цёмных старадаўніх хат выбіліся на святло, як парастак з зямлі, насупор нягодам, бурам, сухавеям, тысячам навалаў.

Узраслі.

І за гэта дзякуй табе, беларускі народ. За дабрыню, за таленавітасць, за ўсеўладную сілу, з якой агорваў і агораеш самую страшную бяду.

Народ аратаяў, работнікаў, вечных працаўнікоў.

І ты, дружа, у якім, нягледзячы на высакалобасць, столькі ўсё ж сялянскага, абшарнага, аратайскага — частка гэтага люду.

Лепшыя з нас менавіта гэткія. І таму хопіць цябе яшчэ на век з беларускім гакам.