Сланы Ганібала

Але да вядомай Багушэвiчавай формулы такую мэтафiзыку не зьвядзеш. Мо варта ўдакладнiць: шмат было такiх народаў, што найперш страцiлi дзяржаўнасьць сваю?.. Напрыклад, шатляндцы. Побач зь iхняй нашая моўная сытуацыя дык наогул выглядае блiскуча. Апрача таго, нiякi, нават папяровы, сувэрэнiтэт iм у блiжэйшыя дзьвесьце-трыста гадоў не пагражае. Карацей, бяз новага кухлю элю тут не разьбярэсься.

На бэльцы над намi прышпiленая добрая сотня значкаў зь дзяржаўнымi сьцяжкамi. Беларускага няма. Няўжо па дарозе ў прыбiральню яго зьняў якi-небудзь заблукалы сюды «вэртыкальшчык»? Афiцыянт-iрляндзец мае iншае тлумачэньне: беларускія значкi часта крадуць людзi з разьвiтым эстэтычным пачуцьцём. Значыцца, у героя нашае вэрсii поўнае алiбi.

Калi ўстанове 140 гадоў, тут мае гiсторыю нават прыбiральня. Рэч у тым, што да самага канца 70-х гадоў (нашага стагодзьдзя) «McSorley’s» разам зь яшчэ дзьвюма нью-ёрскiмi пiўніцамi быў адчынены выключна для мужчынаў. Фэмiнiсткi вялi зацятую барацьбу за свае правы, i нарэшце новы лiбэральны мэр гораду здолеў пратаранiць кругавую абарону: у «McSorley’s» урачыстым маршам увайшоў першы аддзел заўзятых аматарак добрага старога элю. Пасьля парачкi выпiтых пераможцамi кухляў згуртаваныя вакол гаспадара заўсёднiкi-мужчыны зларадна назiралi амаль панiчнае адступленьне трыюмфатарак на зыходныя пазыцыi: жаночай прыбiральнi ў рэстаране не існавала. Прычым яе ня проста не было: з парады адвакатаў гаспадар накiраваў у мэрыю складзеную ў вытанчаным стылi паперу, што, маўляў, дзеля поўнага забесьпячэньня роўных правоў прадстаўнiцы цудоўнай паловы чалавецтва могуць наведваць ня толькi агульную з мужчынамi рэстарацыю, але і яе агульную прыбiральню. Змаганьне ўвайшло ў новую фазу. Пра зьмест лёзунгаў здагадацца даволi лёгка.

Суайчыньнiц, якiм, магчыма, заманецца сюды трапiць, хачу папярэдзiць: не хвалюйцеся — сёньня дыскрымiнацыя паводле палавой прыкметы ў «McSorley’s» канчаткова пераможаная.

1.07. Разьвiтальны шпацыр па Мангэтане пачынаецца ад аздобленага мэмарыяльнай дошкаю сучаснага будынку №20 на Broad Street. Тут стаяў дом, дзе ў 1659 годзе эмiгрант зь Вялiкага Княства Лiтоўскага Аляксандар Куртыўс заснаваў першую каталiцкую школу Новага Амстэрдаму. Як высьветлiў Вiтаўт Кiпель, да прыезду ў калёнii доктар Куртыўс меў беларускае прозьвiшча Карчэўскi і настаўнiчаў у Полацку ды Вiльнi. У Нью-Амстэрдаме ён выкладаў так званую «рускую» мову сваёй радзiмы і чытаў курс лацiны.

Паблiзу знаходзiцца iншая славутасьць — старадаўнi рэстаран з Доўгай Заляй («The Long Room»), што была сьведкаю разьвiтальнага банкету Джорджа Вашынгтона й ягоных афiцэраў пасьля здабыцьця незалежнасьцi. Каля гэтых сталоў зь печаным iндыком i зялёнымi ды белымi графiнамi непазьбежна задумаесься: калi, дзе і зь якiмi дзейнымi асобамi адбудзецца такi банкет у нас? I зь якой нагоды: канчатковай заваёвы незалежнасьцi цi яе канчатковае здачы?

У суседнiх залях наведнiк знаёмiцца з мастацкiм адлюстраваньнем шляху Злучаных Штатаў да свабоды. Сярод батальных палотнаў бачым Вашынгтона з жыхаркаю Фiладэльфii Бэтсi Рос, што пашыла сваёй незалежнай дзяржаве першы сьцяг. Тамсама, у Фiладэльфii, дзе захоўваецца дамок патрыёткi-руказдольнiцы, кангрэс маладой дзяржавы ледзьве не прыняў пастанову, паводле якой дзяржаўнай моваю ЗША магла стаць не ангельская, а нямецкая (германафiлам не хапiла, кажуць, усяго двух галасоў).

У гэткiм музэi аналёгii атакуюць, як аваднi, i ты ўвачавiдкi бачыш вобразы й назвы палотнаў, над якiмi, магчыма, ужо натхнёна працуюць айчынныя жывапiсцы: «Старшыня Вярхоўнага Савету Рэспублiкi Беларусi загадвае выключыць шастой мiкрафон у заднiм праходзе», «Прэзыдэнт разьвiтваецца з сваiмi дэпутатамi» (або «Свае дэпутаты разьвiтваюцца з сваiм прэзыдэнтам»), «Паплечнікі прэзыдэнта з болем у сэрцы здымаюць бел-чырвона-белы сьцяг»...

У палоне мiлых вобразаў роднага краю хуткасны элевэйтар узносiць мяне на 110-ты паверх найвышэйшага ў сёньняшнiм Нью-Ёрку будынку, званага The World Trade Center. Далёка ўнiзе лётаюць экскурсiйныя гелiкоптэры. У тых, хто захоча паляцець усьлед за iмi, нiчога не атрымаецца: пляцоўка агляду нагадвае вартаўнiчую вежу пасярод турэмнага двара з усiмi адпаведнымi атрыбутамi. Газэты пiшуць, што тут, на хмарачосах, пачалi гнездавацца арлы ды сокалы. Пакуль яны высочваюць сабе ахвяраў недзе над Гудзонам, на парэнчы апускаецца мая кароўка-багоўка. «Якраз пасьпела, — расчулена кажу я сяброўцы, асьцярожна адпраўляючы яе ў кiшэню. — Зараз паедзем у Нью-Ёрскi ўнiвэрсытэт да прафэсара Томаса Бэрда, а ўвечары будзем выступаць з табой у Фундацыi Пётры Крэчэўскага».

У кабiнэце прафэсара Бэрда вiсiць абвестка, чый зьмест, мабыць, навеяны паездкамi яе аўтара ў Беларусь: «У сувязi зь няпэўным эканамiчным становiшчам сьвятло ў канцы тунэлю будзе выключана да адпаведнай iнструкцыi».

На вечарыне ў Фундацыi Крэчэўскага бачу ў залi аднаго з найарыгiнальнейшых лiтаратараў нашай сучаснай эмiграцыi Янку Юхнаўца, кнiга якога адкрыла летась сэрыю «Галасы беларускага замежжа» ў выдавецтве «Мастацкая лiтаратура».

Мне сьнiцца зноў...

У хату ўваходжу.

Цыркун тужыў па леце ў запечку,

i павукi з надзеямi спакою

усюды ткалi

сьсiвелае радно...

Кнiга называецца «Сны на чужыне».

А што сьнiцца новым эмiгрантам — журналiстам Алесi Сёмусе й яе мужу Юрку Васiлеўскаму, лiтаратуразнаўцу Лявону Юрэвiчу, Дзiму Лявiту, чыю калярытную постаць пры стосах падпольнае лiтаратуры яшчэ не забылi ўдзельнiкi першых бээнэфаўскiх мiтынгаў? Ратонда на сьвiслацкай набярэжнай? Вогнiшча на дзьвiнскiм беразе пад Друяй? Слынны Брайтан-Бiч, дзе можна ўбачыць шыльду «Пельменная», а жыхары пiшуць у мэрыю скаргi, што палiцыя не разумее расейскае мовы?

Кастусь Мярляк, аўтар кнiгi мэмуараў пад адмысловаю назвай «Дзейнасьць Кастуся Мерляка на эмiграцыi», дорыць мне талерку са статуяй Свабоды. Маладыя эмiгранты дамаўляюцца, як будуць бавiць уiк-энд. У кутку, разгарнуўшы на каленях прывезеную мною газэту, дзе на першай паласе пад’ёмны кран здымае з Дому ўраду дзяржаўную «Пагоню», цiха плача незнаёмы стары беларус.

2.07. У доме ў доктара Алы Орсы апрача людзей жывуць двое сабак. Iхнія ймёны пэўным чынам адлюстроўваюць працэсы, якiя йдуць у асяродзьдзi гаспадароў-эмiгрантаў: старога завуць Мiкiтам, а маладога — Сода-Папам (па назьве папулярнага напою). Стары беларускую мову разумее добра, а малодшы, перш чым зразумее, мусiць добра падумаць. Праўда, для сям’i спадарынi Орсы згаданыя працэсы ня надта тыповыя. Яе сын Паўлiк, студэнт мэдыцыны, гаворыць па-беларуску не зусiм дасканала, але ня горш за народнага пiсьменьнiка I. Чыгрынава. Матчыну мову Паўлiку не займае i ў халаднаватых хвалях Атлянтыкi. (Я нарэшце зьдзяйсьняю сваё рытуальнае купаньне.)

Увесь гэты час мая кароўка-багоўка аддана чакае мяне ў кiшэнi. Вiдаць, згаладаўшыся, яна зьяўляецца на людзi ў грэцкiм рэстаране. Запрыкмецiўшы маю сяброўку, спадарыня Ала апавядае, што апошнiм часам у Амэрыцы за пару даляраў можна набыць пушачку з божымi кароўкамi, якiх потым выпускаюць у садзе цi ў гародзе, каб яны елi шкоднiкаў. Я выказваю далiкатны сумнеў у тым, што багоўкi дакладна ведаюць межы ўладаньняў сваiх гаспадароў. Цi не палятуць яны, шчасьлiва выбавiўшыся зь няволi, на гiстарычную радзiму? Якраз так яны i робяць, пагаджаецца суразмоўнiца.

Пачуўшы гэта, мая багоўка падымаецца ў рэстараннае неба.

Праз тры гадзiны адлятаю на гiстарычную радзiму i я.

У прыбiральнi аэрапорту Кенэдзi грала нягучная музыка і пахла добрым дэзадарантам. У прыбiральнi аэрапорту Менск-2 не было туалетнае паперы.

У палёце з Варшавы стуардэса прапанавала пасажырам сьвежы нумар рэспэктабэльнага выданьня пад назовам «Gazeta Swiateczna». Чакаючы багаж, шукаю ў ёй паведамленьняў зь Беларусi. Адзiная знойдзеная навiна: падрыхтаваны ўказ аб стварэньнi ў раёнах, якiя мяжуюць з Польшчай, Украiнай i балтыйскiмi дзяржавамi, добраахвотных дружынаў дапамогi памежнiкам. На нататку зьвяртае ўвагу і мой сусед-паляк. Чаму такiх дружынаў ня будзе на расейскай мяжы? — пытаецца ён i чуе загадкавы адказ: каб у нашых прыбiральнях нiколi не было туалетнай паперы.

Чэрвень-лiпень, 1995

За што Авiн забiў Кавеля

Сэнтымэнтальнае падарожжа

Нiякi Тарквамада з усiмi сваiмi «гiшпанскiмi чаравiкамi» ды iншым спэцпрычындальлем ня выцягнуў бы зь мяне й дзясятай долi таго, што здатны здабыць чырваналобы «Iкарус», якi раз на месяц вязе мяне з Наваполацку ў Менск. З пэрону яшчэ махае мне сын расейскага афiцэра В. Мудроў, якi вырас там, дзе яго зусiм ня сеялi, i зрабiўся беларускiм пiсьменьнiкам, а ў выстылы салён, што ашчадна захоўвае лёгкi хвалёўны водар паленае гумы, ужо ўрываецца вясёлы рой прыгадак i асацыяцыяў, даўно i надзейна, здавалася, забытых падзеяў i iмёнаў, рэалiзаваных i неажыцьцёўленых сюжэтаў. Да мяне паварочваюцца хмурныя няголеныя твары колiшнiх сяброў, i адразу некалькi параў дасканала адсьлiгаваных жаночых ножак пачашчаюць пульс i прымушаюць бразгаць ключамi ад таямнiцаў. Гэты як быццам зусiм звычайны аўтобус насамрэч — стварэньне надзвычай высокаарганiзаванае i, калi хочаце, нават падступнае: яно выдатна ведае ня толькi тое, якой дарогаю мяне везьцi, але і тое, дзе набраць хуткасьцi, а дзе крыху загамаваць, каб нейкая марудлiвая згадка не засталася самотнiчаць на ўзбочыне.