?йэ кирбиитигэр
Шрифт:
Мымах баай киэhээ??и аhылыгын кэнниттэн оронугар сытта?ына, таhыттан кулут киирэр.
– Тойонуом, ?с аттаах киhи кэллэ. Ортоку сэргэ?э т?hэрдибит, – диэн Т?т?лл?й сонуну иhитиннэрэр.
– Кэллилэр даа? Маанылар дуо? – Мымах эргиллэн сы?аhаттан тайанан олорор.
– Мааны со?устар.
Сотору аан аhыллан, ?с киhи субуhан киирэн, аа??а туран с?г?р?йд?лэр. Туох да?аны куйах э?ин баара к?ст?бэт. Толуу к?р??нээх дьон.
– Н?р??н н?рг?й!
– Олору? басты? олбоххо. Хантан кэллигит? – диэн Мымах ыйытар.
– Илинтэн сылдьабыт, – ортоку турар а?амсыйбыт киhи хоруйдуур.
Ыалдьыттар
– Илин хантан кэллигит?
– Ыраахтан, – ыалдьыт хантан кэлбитин то?о эрэ чопчу эппэт. Кини икки чанчыга кыырыктыйан эрэр, сабыччы к?рб?т харахтаах, к?рс??, номо?он сирэйдээх.
?гэс быhыытынан ма?най хантан кэлбиттэрин, ким удьуора буолалларын этиэхтээх этилэр. Мымах туох эрэ кистэлэ?нээх буоллахтара диэн таайа санаата. Кэргэн дьахталларга сибиэ?э ас тардалларыгар соруйда. Олох-дьаhах, булт-ас, дьыл э?ин туhунан кэпсэттилэр.
Мымах сибиэ?э олорон аhаста. Кэпсэтээччи а?амсыйа барбыт, тойон-хаан к?р??нээх киhи. Иккис киhи б?д??-сада?, бухатыыр к?р??нээх, ?h?стэрэ эдэр. Бииргэ сылдьыhар, аттарын к?р?р, аhатар хамначчыттара быhыылаах.
– Бука, туох эрэ соруктаах буолан кэллэххит. Ону иhитиннэри?, – Мымах кэтэhэн к?р?н баран ыйытар.
– Биhиги эйиэхэ бэйэ?эр эрэ этиэх этибит, – а?амсыйбыт киhи аргыый са?арар.
– Эhиги таhараа ыалга тахсы?, – Мымах дьиэлээхтэри таhырдьа тахсалларыгар соруйда.
Ыалдьыттар тугу этэллэрин истээри кэтэhэр. Чочумча са?а суох буолла. Арай оhоххо ?h?н эрэр уот тыhыргыыр.
– Дьэ, ?йэ уларыйар кэмэ кэллэ. Атын урдустар кэлэн олохпутун огдолутаары гыннылар. Бэйэ? да?аны билэн-к?р?н олорор инигин, – а?ам киhи суптугур сэ?ийэтигэр ??мм?т бытыгын туппахтыыр.
Мымах са?арбат. Эбии туох диирин кэтэhэр. Ааттарын-суолларын, хантан сылдьалларын эппэтэхтэрэ, онон сэрэхэдийэр.
– Бу кэлин, адьас соторутаа?ыта, Бахсыга тахсан дьону ?л?рт??б?ттэр. Икки дьахтары тутан илдьибиттэр. Кыhын д?пс?ннэр уоттарын умуруорбуттара. Онон олорон биэрэрбит хайдах да сатаммат буолла, – наар а?а саастаах ыалдьыт са?ара олордо.
– Талбыт сирдэригэр кэлэн к???л айбардаан бараллар, – ?рд?к у?уохтаах, хара бытыктаах, бухатыыр к?р??нээх эдэр киhи эбэн биэрэр.
– Онон т?мсэн, к??сп?т?н холбуохха диэн с?бэлэстибит.
– Кимнээх? – Мымах дьэ са?а та?аарда.
– Илин э?ээр улахан а?а уустарын ?т??лэрэ.
– Бары дуо?
– Л?г?й тойон хара ааныттан нууччаларга кутурук маhа буолбута. Онон Боро?он диэкилэри тумуннубут.
– Онно бары с?б?лэстилэр дуо?
– А?ыйах а?а ууhа тардыннылар. Хатылы баайа Аан ??чэй кэтэ?ин тарбанар. Кэлэн иhэн Дыгын уолаттарыгар, ?й?к баайга сырыттыбыт. Кинилэр с?б?лэстилэр. Онтон кыра аймахтары таарыйбакка, эйиэхэ быhа кэллибит. Аны эн с?б?лэhэри? хаалла.
– Оттон Малдьа?арга, Дь?пп???? уонна Б?т??, ??дэй курдук элбэх киhилээх улахан а?а уустарыгар сылдьыбатыгыт дуо?
– Малдьа?ар, Дь?пп?н диэки Дыгын уолаттара сылдьыах буолбуттара. Б?т???э атыттар барбыттара. Эн с?б?лэстэххинэ, бу эргиннээ?илэр холбоhуохтара.
– Хайдах кыайар санаалааххытый?
– Бары холбоhон, элбэх буолан ордууларыгар саба т?hэбит.
– Оттон арай хотторботуннар? Тимир саалаахтар, бары куйахтаахтар буолбат дуо? Уонна биhиги курдук буолбатахтар, сэриигэ ??рэммит дьон.
– Оччо?о ордууларын т?г?р?йэн, маска да, окко да таhаарбаппыт. Хаайтаран олорон то?он, хоргуйан ?л??хтэрэ.
– Оннук ?л??хтэригэр диэри бэйэбит хачанан быстарар инибит.
– ?ч?гэйдик
тэринэн, хааччынан барыахпыт. Биhиги с?бэлэhэн, эн сиргэр мустарга быhаарынныбыт. Ол чып кистэлэ? буолуохтаах. Остуруокка эмискэ тиийэн, ?м?т?ннэрэн саба т?стэхпитинэ, кыайыылаах буолуо.– Ол то?о миэхэ муhуннугут? – Мымах с?б?лээбэтэ.
– Эн кинилэртэн чугас олоро?ун. ?р?с эрэ туорааhына. Кыhын улахан тымныыга сылдьыhыы суох. Билиэхтэрэ суо?а.
– Хаhан муста?ыт?
– Тохсунньу ый ??н??тэ.
– Кыайдаххытына, остуруокка баар дьону хайыыгыт? ?л?рт??г?т дуо?
– Маннык с?бэлэстибит. Бэриммэтэх дьон сэриигэ охтуохтара. Бэриммит дьону акка олордон баран, дойдуларын диэки утаарабыт. Сааларын-сэптэрин суйдаан баран. Аны бу дойдуга кэлимэ? диэн сэрэтэбит.
– Оттон ол дьон ото, ?й??тэ суох баран иhэн быстаран ?л??хтэрэ суо?а дуо? Эбэтэр ыалы халыахтара.
– Ыалы халатыахпыт суо?а. А?ыйах хонукка арыаллыахпыт. Аттарын хастаран аhатыахтара. Аччыктыахтара суо?а. Сиир ?й??лээх буолуохтара. Аттарын да сиэхтэрэ.
Биhигиттэн баатырдар эрэ кэлиэхтэрэ. Оттон эн чугас олорор киhи аттаах эдэр дьону барыларын хомуй. Кинилэр ыраахтан к?р?н, элбэх киhи кэлэн т?г?р?йб?т?н курдук саныахтара. Уонна элбэх ат сиир ото баар буолуохтаах. Кур оттооххун дуо?
– Кур отум а?ыйах да, хайыамый, с?б?лэhэр буолла?ым дии. Арыыга нууччалар оттообут отторо баар. Ону тиэйтэриэхпит. Этэргит курдук, кинилэри ??рб?т киhи ?ч?гэй буолуо этэ, – Мымах с?б?лэ?ин биллэрэр.
– Эн чугас олорор аймахтары кытта кэпсэт. Кэлэн холбостуннар. Биhиги мантан т?нн?б?т. ?йд??, бу кэпсэтиини кистэлэ??э тута?ын. Элбэх киhи билиэ суохтаах. Кистэлэ?инэн оно?осто, тимир охто о?ортор. Хас баатырдааххыный?
– Баатырдарым сааhырдылар. Кыргыс ??рэхтээх эдэр баатырым а?ыйах. Биэс-алта эрэ. Уоннаа?ы эдэр дьон, к?нн?р? отчут-масчыт. Булчут эрэ идэлээхтэр.
– Кырдьык, баатыры? алыс а?ыйах эбит. Чугастаа?ы аймахтар баатырдарын барыларын хомуй. Бу диэки тылын ылларар ытык киhи диэн эн буолла?ы? дии.
– Оттон киис т?hээнин т?л??б?т дуо?
– Т?л???. Остуруокка тугу да билбэккэ олоруохтаахтар.
Бу кэм?э Иван Галкин Мэ?э сиригэр Босхо? Боруохал уолаттарын кытта сэриилэhэ сылдьара. Кини, саатар, чугас олорор улууhу самнарар санаалаах. Хайаан да?аны бэйэ к??h?н-уо?ун, кыа?ын к?рд?рд???нэ сатанар. Кини с?рдээх хорсун, туруоруммут сыалын-соругун ситиhэр инниттэн ханнык да ыарахантан чугуйан-ча?ыйан турбат киhи. Ол эрээри Бекетов курдук о?ону, дьахтары кытта охсуспакка, суобаhын киртиппэккэ, утарыласпыт саалаах-сэптээх ?ст???? эрэ бо?утуннарар. Кырдьа?аhы, ыарыhа?ы, ?лэ киhитин, о?ону-дьахтары тыыппат.
Сахалар дьаhаах хомуйбут ха?аактары бу эргин халаабыт этилэр. Утуйа сыттахтарына кэлэн саба т?сп?ттэр. Кэлгийбиттэр. Кими да ?л?рб?т?хт?р. Хомуйбут киистэрин, сааларын-сэптэрин суйдаан баран ыытан кэбиспиттэр.
Ким кэлэн халаабыта биллибэт. Урут бэриммит, аны утарылаhыа суох буолан анда?айбыт дьон тыыппаттар ини диэн, биэс эрэ ха?аак буолан сылдьыбыттар. Бу сырыыга анда?арын кэспитин иhин, Босхо? Боруохалы бэйэтин тутан киллэрэн, аманаакка олордор сыаллаах-соруктаах тахсыбыттара.
Ол эрээри сахалар нэмин билэн сэриилэhэр буолбуттар. Чугаhаабакка, бииргэм куота к?т?, саhа сылдьан, ыраахтан о?унан ытыалыыллар. Ордууларыгар о?о-дьахтар, кырдьа?астар эрэ бааллар. Босхо? Боруохал бэйэтэ суох. Саhан хаалбыт быhыылаах. Онон икки ?тт?ттэн ?л?рс?? тахсыбата.